Οι δαίμονες και τα τέρατα που γέννησε η δημιουργική φαντασία των Μινωιτών

Δε γνωρίζουμε ούτε το όνομα του όμως δεν υπάρχει άνθρωπος, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη αυτού του πλανήτη, που να μην τον θαυμάζει ούτε Κρητικός που να μη νιώθει υπερήφανος για τη μακρινή σχέση μαζί του.

Ρεπορτάζ Ελένη Βασιλάκη 

Ο λόγος για το μινωικό πολιτισμό που καταφέρνει πάντοτε να μας εκπλήσσει, είτε με νέα ευρήματα του είτε με αναθεώρηση των παλαιών.

Αν θελήσει κανείς να ξεκινήσει την προσπάθεια κατανόησης του, από τη στιγμή που γραπτές πηγές δεν έχουμε, τότε θα πρέπει να στρέψει το βλέμμα του στην εικονογραφία αυτής της περιόδου, όπως αποτυπώνεται σε τοιχογραφίες και σφραγίδες κάθε είδους.

Κάπως έτσι σκέφτηκαν και οι υπεύθυνοι του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και οργάνωσαν τη νέα τους θεματική ξενάγηση με τίτλο «Μινωικοί Δαίμονες: η απεικόνιση των δαιμονικών μορφών στα υλικά αρχαιολογικά κατάλοιπα της εποχής του χαλκού στην Κρήτη».

 Η πρώτη ξενάγηση έγινε χθες ενώ η δεύτερη προγραμματίζεται για την Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου στις 12.30 το απόγευμα. Το γιατί δεν πρέπει να τη χάσετε θα το καταλάβετε παρακάτω.

Η αρχαιολόγος κ Τζιράκη εξηγεί στους συμμετέχοντες στην ξενάγηση τη λειτουργία των σφραγίδων με μορφές τεράτων 

Οδηγός μας σε αυτό το διαφορετικό και τόσο εντυπωσιακό ταξίδι ήταν χθες η αρχαιολόγος Ελένη Τζιράκη, η οποία κατάφερε να μας εισάγει σ ένα κόσμο μαγικό, που δεν μπορούσαμε να φανταστούμε πως υπήρχε σε τέτοια έκταση σ έναν αρχαίο πολιτισμό.

Γιατί αν δεν είναι εντυπωσιακό το ότι οι Μινωίτες, ακόμα και στην πιο πρώιμη φάση του πολιτισμού τους, είχαν αναπτύξει μια τέτοια μυθοπλαστική ικανότητα που τους οδηγούσε στο να δημιουργούν πάνω σε σφραγίδες δεκάδες  αλλόκοτες μορφές τεράτων και δαιμόνων τότε τι είναι;

Σφραγίδα από το Μόχλο, η πρωιμότερη απεικόνιση τεράτων στη μινωική τέχνη

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου φιλοξενούνται σχεδόν 4.000 σφραγίδες, στρογγυλές, αγυγδαλόσχημες, φακοειδούς σχήματος κ.α. 

Ωστόσο τις εντυπώσεις κλέβουν, εφόσον βεβαίως τις παρατηρήσει κανείς προσεκτικά μια και είναι μικροσκοπικές, οι σφραγίδες με τις μορφές των τεράτων.

Και στην περίπτωση των σφραγίδων η κατανόηση της χρήσης τους, όπως συμβαίνει σε πολλά πράγματα στο Μινωικό Πολιτισμό, είναι δύσκολη. 

Ας μην ξεχνάμε εξάλλου πως οι Μινωίτες δεν άφησαν πίσω τους πουθενά ούτε μία αποτύπωση του ονόματος τους, δεν ξέρουμε καν πως αυτοαποκαλούσαν τον πολιτισμό τους, ο Έβανς τους ονόμασε Μινωίτες όμως εκείνοι δεν ξέρουμε πως αποκαλούνταν για να ξεχωρίζουν από τους άλλους πολιτισμούς, με τους οποίους είχαν έλθει σε επαφή.

Το σίγουρο πάντως είναι, όπως είπε και η κ Τζιράκη, πως τα διαμάντια αυτού του μοναδικού πολιτισμού είναι οι σφραγίδες και τα σφραγίσματα τους, που ναι μεν ως τεχνική μας ήλθε από λαούς της Ανατολής, όπως και οι πρώτες ύλες για την κατασκευή τους, όμως φέρουν επάνω τους όλο το μεγαλείο του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην Κρήτη.

Σφραγίσματα από το ανάκτορο της Ζάκρου

Στην αίθουσα 9 του Μουσείου μας, στην προθήκη 99, με τις μαγικές ταλισμανικές σφραγίδες βλέπουμε το πρώτο δείγμα αυτού του διαφορετικού πολιτισμού. 

Μια τόσο μικροσκοπική σφραγίδα, με λαβή,  από το νεκροταφείο του Μόχλου που φέρει τον αριθμό 764. 

Πρόκειται για την πρωιμότερη απεικόνιση τεράτων στη μινωική τέχνη. Ο κάτοχος της είχε δημιουργήσει ένα τέρας, με μεγάλα χέρια και γαμψά νύχια, στην επιφάνεια της και με αυτή πιστοποιούσε σφραγίζοντας κάτι που εμείς δε γνωρίζουμε. 

Προσέξτε τη μορφή 10/17 δε μοιάζει με Χερουβείμ;

Μπορούμε να υποθέσουμε πως ανήκε σε ιερέα της εποχής εκείνης αλλά μόνο να υποθέσουμε, δεν ξέρουμε σίγουρα. Η μικρή αυτή σφραγίδα  είναι φτιαγμένη από χαλκηδόνιο λίθο και η απόχρωση της μοιάζει με αυτή του κεριού ενώ είναι βέβαιο πως είχε χρησιμοποιηθεί πολύ αφού κοντεύει να σβήσει η φιγούρα της.

Σφραγίσματα της Ζάκρου

Το μαγικό ταξίδι στους δαίμονες και τα τέρατα, που έπλασε η μινωική φαντασία, συνεχίστηκε με τη σφραγίδα 169 από κορνουάλη που βρέθηκε στα Καλύβια της Φαιστού, σε τάφο, και αποτυπώνει το μινωικό δαίμονα, ο οποίος μοιάζει με όρθιο ιπποπόταμο με σαγόνια, χαίτη κι ότι άλλο τρομακτικό μπορούσε να σκεφτεί ο δημιουργός της. 

Αυτός ο δαίμονας συνοδεύει συχνά μορφές θεοτήτων οπότε μπορεί κανείς να τον κατατάξει και στις καλές δαιμονικές μορφές.

Είναι σημαντικό να πούμε πως πέρα από τις σφραγίδες που βρέθηκαν σε νεκροταφεία κάποιες άλλες εντοπίστηκαν μέσα σε δοχεία και εκτιμάται πως ίσως τις έριχναν μέσα για να καθαγιάσουν ή να καθαρίσουν υγρά. 

Οι περισσότερες φέρουν μια οπή στη βάση τους που δείχνει πως τις φορούσαν επάνω τους ως κρεμαστά. Μάλιστα αν προσέξει κανείς το χέρι του Ρυτοφόρου, στη σχετική τοιχογραφία του Αρχαιολογικού Μουσείου,  φέρει επάνω στον καρπό του μια τέτοια σφραγίδα-βραχιόλι.

Σφραγίδα κόσμημα σε προθήκη του Μουσείου

Οι χρήστες τέτοιων σφραγίδων, εξήγησε η κ Τζιράκη, δεν τις χρησιμοποιούσαν απλά για να πιστοποιήσουν κάτι, είχαν ιδιαίτερη σχέση με αυτά τα αντικείμενα και συνδέονταν μαζί τους πολλαπλώς.

 Οι σφραγίδες με τις δαιμονικές μορφές μας δείχνουν με τον καλύτερο τρόπο την καλπάζουσα φαντασία και τη συνθετική ικανότητα των Μινωιτών, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν, όπως σήμερα, άπειρες προσλαμβάνουσες για να δημιουργήσουν στο μυαλό τους τέτοιες φιγούρες.

 Οπότε επρόκειτο για μια ικανότητα μέσα στην ίδια την κουλτούρα τους, να δημιουργούν δηλαδή τους δικούς τους μύθους, τους οποίους συνέδεαν με τα πιστεύω τους.

Σφραγίσματα Ζάκρου

Στην αίθουσα 8 του Μουσείου, εκεί που εκτίθενται τα σφραγίσματα από το Ανάκτορο της Ζάκρου, ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με κάτι εκπληκτικό. Πληθώρα σφραγισμάτων, όλα με δαιμονικές μορφές και μάλιστα πολύ ιδιαίτερες. 

Χιλιάδες τέτοια σφραγίσματα βρέθηκαν στη Ζάκρο σε ένα συγκεκριμένο χώρο, όπου φαίνεται πως υπήρχε κάποιος που κάνοντας χρήση σφραγίδων με τέτοιες περίεργες μορφές σφράγιζε πάνω σε νωπό πυλό για να πιστοποιήσει κάτι που δε γνωρίζουμε. 

Τα ερωτήματα που γεννιούνται πολλά: γιατί ζητούσαν να τους σφραγίσουν πυλό με τέτοιες δαιμονικές μορφές; Έκαναν κάποιες τελετές και η ολοκλήρωση τους ήταν η σφράγιση; Ποιοι και με ποια ιδιότητα σφράγιζαν; Το σίγουρο είναι πως η σφράγιση ήταν πιστοποίηση μιας πράξης και ο κάτοχος της σφραγίδας είχε μια ιδιότητα που συνδέονταν, κατά κάποιο τρόπο, με την παράσταση της σφραγίδας.

Δυστυχώς για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα πρέπει καταρχήν να μάθουμε, πράγμα που ακόμα δεν έχουμε καταφέρει, ποια ήταν η χρήση και ο λόγος ύπαρξης των ανακτόρων: Έμενε κάποιος άρχοντας εκεί με την αυλή του και ο λαός αλλού; Έμεναν μόνο ιερείς;

Σφραγίσματα Ζάκρου

Στη μινωική αρχαιολογία είναι δεδομένο πως έχει ανοίξει ένα τεράστιο κεφάλαιο αναθεώρησης πραγμάτων που δεν ξέρουμε που θα οδηγήσει.  

Εκείνο για το οποίο είμαστε σίγουροι, σημείωσε η αρχαιολόγος του Μουσείου Ηρακλείου, είναι πως τα σύμβολα κρύβουν πολύ περισσότερα πράγματα από μια λέξη. 

Οι δαίμονες της Ζάκρου δεν είναι τυχαίο πως αποτελούν ένα από τα πιο γοητευτικά κεφάλαια της μινωικής αρχαιολογίας, κομμάτι που με μεγάλη προσοχή μελετούν ειδικοί στην Χαιδελβέργη.

 Ίσως αν κατανοήσουμε αυτό το τμήμα της δημιουργικής φαντασίας των Μινωιτών να καταφέρουμε να ξετυλίξουμε ένα μέρος από το κουβάρι της ιδεολογικής τους υπόστασης, που σήμερα αγνοούμε, δίνοντας έτσι εξηγήσεις σε πολλά πράγματα που η αρχαιολογική σκαπάνη συναντά στο διάβα της

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος  με οποιονδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)