Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Κωνσταντίνου στο Αβδού με τις εκπληκτικές τοιχογραφίες του

Στην επόμενη επίσκεψη σας στο όμορφο χωριό Αβδού μην παραλείψετε να επισκεφθείτε τον εκπληκτικό ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, που βρίσκεται μόλις ένα χιλιόμετρο μακριά του.

Πρόκειται για ένα μονόχωρο θολοσκέπαστο ναό, λιτό παρά το γεγονός του οτι είναι γεμάτος τοιχογραφίες, αρκετές εκ των οποίων διατηρούνται σε καλή κατάσταση.

Μια εντυπωσιακή κτητορική επιγραφή-δήλωση προσήλωσης στο Βυζαντινό Αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο, κλέβει την παράσταση καθώς θεωρείται η τελευταία που φτιάχτηκε στην Κρήτη με αναφορά σε αυτοκράτορα του Βυζαντίου.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού ολοκληρώθηκε το 1445 από τα αδέλφια Μανούηλ και Ιωάννη Φωκά, ο πρώτος εκ των οποίων τοιχογράφησε επίσης το ναό του Αγίου Γεωργίου στην Απάνω Σύμη και του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο.

Σε όλο το ναό βλέπουμε σκηνές του χριστολογικού κύκλου, καθώς και σκηνές από τον σπάνιο σε κρητικούς ναούς κύκλο του αγίου Κωνσταντίνου.

Ανάμεσα στις άλλες παραστάσεις θα πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα η επίσης σπάνια απεικόνιση, στο μέτωπο της κόγχης του ιερού, του αγίου Φανουρίου, ως διακόνου. Η ίδια παράσταση που συναντάται και στο καθολικό της μονής του Αγίου Νικολάου στον Ζαρό, μαρτυρεί τη διάδοση της λατρείας του αγίου στην Κρήτη κατά τον 15ο αι.

Η υψηλού επιπέδου ζωγραφική στους ναούς που ιστόρησαν οι Φωκάδες, χαρακτηρίζεται από τάση ακαδημαϊσμού, η οποία θεωρείται ως το τελευταίο στάδιο εξέλιξης πριν την οριστική διαμόρφωση της κρητικής σχολής, γεγονός που κατατάσσει τους δύο ζωγράφους στους άμεσους προδρόμους της.

Στον ανατολικό τοίχο του ναού έχουμε στο τεταρτοσφαίριο τον Παντοκράτορα σε στηθάριο να κρατεί κλειστό Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και να ευλογεί με το δεξί.

Κάτω, στον ημικύλινδρο της κόγχης του ιερού απεικονίζονται οι δύο Συλλειτουργούντες Ιεράρχες, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αριστερά και δεξιά ο Μέγας Βασίλειος, συγγραφείς των δύο Θείων Λειτουργιών της Εκκλησίας. Στο μέσο, παριστάνεται τετράκογχη Αγία Τράπεζα, επάνω στην οποία εικονίζεται Δισκάριο.

Δίπλα στην κόγχη του ιερού, εικονίζεται με ολόσωμη μετωπική μορφή, ως διάκονος που κρατά θυμιατήρι, ο Άγ. Φανούριος. Ο τρόπος αυτής της απεικόνισης του Αγίου είναι σπάνιος.

Στο νότιο τοίχο του Ιερού Βήματος, παριστάνεται ολόσωμος σε στάση μετωπική ο Άγιος Νικόλαος με αρχιερατική στολή, να κρατεί Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και να ευλογεί με το δεξί. Ειδικά η μορφή του Αγίου Νικολάου παρουσιάζει από τεχνική άποψη αναμφισβήτητη συγγένεια με τα έργα των ζωγράφων στην Παντάνασσα στο Μυστρά.

Παρατηρούμε ότι για τους Φωκάδες οι φωτεινές γραμμές δεν χρησιμοποιούνται μόνο για το φωτισμό των προεξεχόντων σημείων. Η σπουδαιότερή τους λειτουργία είναι να σχεδιάσουν όγκους. Από τις τοιχογραφίες όμως της Παντάνασσας στο Μυστρά , μέχρι του Αγ. Κων/νου, είναι αισθητή η εξέλιξη και ειδικά η σχηματοποίηση, η οποία αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής.

Οι φωτεινές γραμμές στην Παντάνασσα έχουν τεθεί με ελευθερία και δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο αυθόρμητες. Αντίθετα στους Φωκάδες, οι φωτεινές γραμμές είναι πιο αυστηρές, τυπικές.

Αυτό είναι περισσότερο αισθητό στις ρυτίδες του μετώπου όπου έχουν μεταβληθεί σε σχήματα γεωμετρικά, καθορισμένα και υπολογισμένα με κάθε ακρίβεια.

Σε ψηλότερο επίπεδο στο θριαμβικό τόξο κυριαρχεί η παράσταση της «Φιλοξενίας του Αβραάμ» πλαισιωμένη από τις μορφές της Θεοτόκου και του Αρχαγγέλου Γαβριήλ με την παράσταση του «Ευαγγελισμού».

Η κτητορική επιγραφή

Στην καμάρα του Ιερού εικονίζεται η παράσταση της «Πεντηκοστής» στα νότια, της «Αναλήψεως» στα βόρεια και σε χαμηλότερο επίπεδο η σκηνή των «Εισοδίων της Θεοτόκου».

Η τοιχογραφία της Ανάληψης είναι επίσης σημαντική τοιχογραφία. Η Παναγία φοράει μαφόριο μελιτζανί και οι άγγελοι που παρίστανται φορούν άσπρο και κίτρινο. Τα βουνά στο βάθος είναι ωχροκίτρινα με σκιές από παράλληλες γραμμές.

Πάνω ψηλά σε δόξα, ο Χριστός και γύρω του άγγελοι. Στα πρόσωπα, είναι ενδεικτικός ο κρητικός τρόπος φωτισμού με μικρά άσπρα φώτα.

Στον κυρίως ναό η καμάρα είναι τοιχογραφημένη με ευαγγελικές σκηνές όπως στη νότια πλευρά η παράσταση της «Υπαπαντής» και της «Εις Άδου Καθόδου», στη βόρεια πλευρά η «Σταύρωση» και η «Μεταμόρφωση» ενώ στα ανατολικά του ενισχυτικού τόξου σημειώνεται η σκηνή της «Ιάσεως του τυφλού».

Σε πιο χαμηλό επίπεδο διακρίνονται σκηνές από το Συναξάριο του αγίου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός.

Στο δυτικό τοίχο έχουμε την Κοίμηση της Θεοτόκου. Κάτω από την επιγραφή της εισόδου εκτείνεται παράσταση της «Κολάσεως» και νότια της θύρας ο Αρχάγγελος Γαβριήλ.

Στο νότιο τοίχο παριστάνονται οι μορφές του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης καθώς και του Αγίου Αντωνίου ενώ στο βόρειο απεικονίζονται οι παραστάσεις οκτώ ολόσωμων αγίων.

Η αναφορά στην κτητορική επιγραφή (την βλέπουμε στην αριστερή και πίσω πλευρά του ναού) του τότε Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου (1425-1448), ως χρονολογικού προσδιορισμού, όπως συναντάται και σε λίγες ακόμη εκκλησίες του νησιού, έχει ερμηνευθεί ως δήλωση του φρονήματος των υπόδουλων Κρητικών οι οποίοι προσδιόριζαν τη συνείδησή τους μέσα από την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, παρά το ότι οι Ενετοί ήταν ήδη κυρίαρχοι στο νησί.

Η επιγραφή αυτή γραμμένη με μελανά χρώματα σε λευκό φόντο περιβάλλεται από πλατύ ερυθρό περιθώριο ενώ το περιεχόμενο της είναι το εξής «+Ανεκαινίσθι και ανιστορίθι ο θείος και πάνσεπτος ναός των αγίων Θεοσέπτων βασιλέων και εισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης δια συνδρομής και εξόδου κόπου και μόχθου του ευλαβεστάτου ιερέως….Μανουήλ(;)…της θυγατρός αυτού Μαρίας επί της βασιλείας κυρου Ιωάννου του Παλαιολόγου…Σεπ(τεμβρίου) β΄, αυμς»

«δια χειρός καμού α[μαρτωλού] και ατέχνου Μανουήλ και Ιωάννου των Φωκάδων, εύχεσθε υπέρ υμών δια τον Κύριον αμήν αμήν».

Είναι ευτύχημα που ο συγκεκριμένος ναός διασώθηκε από τα νερά του φράγματος του Αποσελέμη, τουλάχιστον στο ξεκίνημα λειτουργίας του μια και σήμερα είναι σχεδόν στεγνό, καθώς γύρω του ορθώθηκε προστατευτικό φράγμα για να μην βυθιστεί κι εκείνος στα νερά του όπως συνέβη με το κοντινό Σφεντίλι.