Φορτέτσα του Ανδριανού, ο μυστηριώδης οικισμός των Σκοτεινών Αιώνων πάνω στα απόκρημνα βράχια

Η Φορτέτσα του Ανδριανού

Απέναντι από το μικρό οικισμό του Ανδριανού, στο Λασίθι, δεσπόζει ένας επιβλητικός βράχος που μαζί με το γενικότερο ανάγλυφο της περιοχής κάνει το τοπίο να μοιάζει με τα Μετέωρα, στην Κρητική τους εκδοχή.

Της Ελένης Βασιλάκη

Κοιτώντας τον βράχο από μακριά δείχνει σχεδόν αδύνατον για κάποιον, που δεν έχει αναρριχητικές ικανότητες, να τον σκαρφαλώσει. Το εκπληκτικό όμως είναι πως οι Μινωίτες όχι μόνο σκαρφάλωναν εκεί αλλά ζούσαν κιόλας σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους του, σε μικρές πεζούλες, όπως τις λέμε στην Κρήτη.

Πρόκειται για έναν από τους πολλούς απόκρημνους και δύσκολα προσεγγίσιμους χώρους που χρησιμοποίησαν οι Μινωίτες κατά τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες, την περίοδο δηλαδή παρακμής του «μινωικού θαύματος», όταν πλέον οι εχθροί τους είχαν πολλαπλασιαστεί και έπρεπε καταφεύγοντας σε δυσπρόσιτα σημεία να προστατευθούν.

Αναζητώντας πληροφορίες για το συγκεκριμένο οικισμό των Σκοτεινών Αιώνων διαπίστωσα πως η μόνη ολοκληρωμένη εργασία, πάνω σε αυτούς τους οικισμούς, εξακολουθεί να είναι η δημοσιευμένη από το 2000 στο βιβλίο «Defensible Sites in Crete c. 1200 – 800 B.C» του Καθηγητή Αρχαιολογίας της Πολωνικής Ακαδημίας Επιστημών Krzysztof Nowicki.

Πλάτωμα στην κορυφή της Φορτέτσας

Ο Krzysztof Nowicki, ή Χριστόφορος όπως του αρέσει να τον αποκαλούν στην Κρήτη όπου έζησε επί σειρά ετών για να μελετήσει τους οικισμούς εκείνης της περιόδου, έχει αφιερώσει στο βιβλίο του μια ξεχωριστή ενότητα για τον οικισμό που αναπτύχθηκε στους βράχους, απέναντι από τον Ανδριανό, περιοχή που αποκαλείται Φορτέτσα του Ανδριανού.

Καταρχήν πρέπει να σημειώσουμε πως η έρευνα για την ξεχωριστή αυτή κατηγορία οικισμών της Κρήτης μετρά πάνω από ένα αιώνα ζωής. Ο Nowicki ωστόσο είναι ο πρώτος που εξετάζοντας από κοντά τους πολυάριθμους οικισμούς των Σκοτεινών Αιώνων δημιούργησε ουσιαστικά ένα χάρτη τους, υποστηρίζοντας πως κατά βάσην είναι προσφυγικοί, και όπως λέει και ο τίτλος του βιβλίου του «υπερασπίσιμοι» ή αμυντικοί.

Η εικόνα που παρουσιάζει η Φορτέτσα από την λιγότερό απότομη πλευρά της

Δηλαδή ήταν οικισμοί που δημιούργησε ο τοπικός πληθυσμός για να αποφύγει μια εξωτερική απειλή, που ο Nowicki προσδιορίζει στην πλειοψηφία των περιπτώσεων που εξέτασε, ως την πειρατεία.

Βέβαια και ο ίδιος στο βιβλίο του αναγνωρίζει πως ερωτήματα του τύπου: ποιοι ήταν αυτοί οι πειρατές; πως είχαν τη δύναμη να οδηγούν ολόκληρους πληθυσμούς στα βουνά; πόσοι ήταν; δεν είναι εύκολο να απαντηθούν μετά από τόσους αιώνες μη έχοντας αφήσει πίσω τους απτές υλικές μαρτυρίες.

Είναι επίσης ενδιαφέρον το γεγονός ότι ενώ η θεωρία και τα όσα αναφέρει στο βιβλίο του ο Krzysztof Nowicki έχουν αμφισβητηθεί από πολλούς έλληνες συναδέλφους του, αρχαιολόγους, κανείς μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να εντοπίσει τα στοιχεία εκείνα που θα τον διαψεύσουν στην πράξη και θα συμβάλλουν στην ανάδυση μιας νέας και διαφορετικής θεωρίας.

Το ανάγλυφο που περιβάλει τη Φορτέτσα του Ανδριανού

Ο Nowicki υποστηρίζει πως στην Κρήτη οι μετακινήσεις πληθυσμού σε αυτούς τους ορεινούς οικισμούς ξεκίνησαν στα τέλη της Υστερομινωϊκής ΙΙΙΒ περιόδου και στην πρώιμη Υστερομινωϊκή ΙΙΙΓ.

Από το επιφανειακό υλικό της πρώιμης Υστερομινωϊκής ΙΙΙΓ περιόδου, που εντόπισε σε περιοχές που μελέτησε, τοποθέτησε τη Φορτέτσα του Ανδριανού στα πρώτα παραδείγματα σημείων στην Κρήτη όπου είχαμε αυτού του τύπου τη μετανάστευση.

Είναι αξιοσημείωτο πως τέτοιοι οικισμοί στους Σκοτεινούς Αιώνες δημιουργήθηκαν κατά κύριο λόγο στην ανατολική Κρήτη και στο Λασίθι και λιγότερο στη δυτική.

Οι αμυντικοί αυτοί οικισμοί είχαν πολύ καλό οπτικό πεδίο προς τη θάλασσα ενώ διέθεταν και φυσική οχύρωση.

Στην περίπτωση του Ανδριανού, αναφέρει ο Nowicki πως το περιβαλλοντικό υπόβαθρο που επικρατούσε στους Σκοτεινούς Αιώνες, όταν εγκαταστάθηκαν άνθρωποι στο λόφο της Φορτέτσας και στις πλαγιές του, ήταν παρόμοιο με το σημερινό, δηλαδή κοντά τους είχαν μια μικρή αλλά εύφορη κοιλάδα και αρκετές πηγές νερού.

Ο ίδιος περιγράφει τη Φορτέτσα του Ανδριανού ως μια βραχώδη κορυφογραμμή, που υψώνεται στο μέσο της κοιλάδας και σχεδόν 40-50 μέτρα από τη βάση της.

Το βόρειο τμήμα της είναι τραχύ και στενό για να χτίσει κανείς, ωστόσο στο νότιο τμήμα της Φορτέτσας έχουμε πιο επίπεδη διαμόρφωση και εκεί βλέπουμε αρκετές αναβαθμίδες (μικρές πεζούλες) συμπιεσμένες ανάμεσα στις βραχώδεις κορυφές στα ανατολικά και δυτικά και στους γκρεμούς στα βόρεια και νότια.

Η πλαγιά της Φορτέτσας

Ο Nowicki, σημειώνει στο βιβλίο του πως παρότι τα ορατά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο σημείο είναι λιγοστά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο «σαμάρι» που δημιουργείται εκεί, ανάμεσα στις κορφές, υπήρξαν κτίσματα.

Στη διάρκεια της Υστερομινωϊκής ΙΙΙΓ περιόδου η μικρή επίπεδη αναβαθμίδα κοντά στην ανατολική κορυφή της Φορτέτσας και η δυτική πλαγιά της, πάνω από το «σαμάρι», που αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν επίσης καλυμμένα από κτίσματα.

Τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά του σημείου είναι μάλιστα όμοια μ εκείνα στο Πευκί-Καστελλόπουλο, αν και ακόμα τίποτα δεν έχει εντοπιστεί στη Φορτέτσα του Ανδριανού που να υποδεικνύει πως λειτούργησε και λατρευτικά.

Ο Nowicki, εμφανίζεται πεπεισμένος πως στο βράχο της Φορτέτσας ήταν προσφυγικός ο οικισμός. Αρκετές κατοικίες πρέπει να είχαν στηθεί στην πλαγιά ανατολικά του γκρεμού και στη δυτική πλαγιά, με τον ίδιο να υπολογίζει το μέγεθος της εγκατάστασης στα 15.000-20.000 τ.μ συν άλλα 600 τμ στην κορυφή της Φορτέτσας.

Επίσης είναι ορατά κατάλοιπα αρχαίου τείχους στην επιφάνεια και στα θεμέλια των αναβαθμίδων, που βλέπουμε εκεί.

Χρωματισμένα θραύσματα αγγείων της Υστερομινωϊκής ΙΙΙΓ περιόδου έχουν εντοπιστεί στην κορυφή του βράχου της Φορτέτσας κι ανάμεσα στα πιο χαρακτηριστικά: πληθώρα από πόδια τρίποδων με κάθετες εγκοπές και αποτυπώματα δακτύλων και επίσης θραύσματα από μεγάλα δοχεία.

Λίγα απομεινάρια του οικισμού

Να σημειώσουμε πως η Φορτέτσα ήταν οχυρωμένη στους ιστορικούς χρόνους, ενδεχομένως κατά τη Βυζαντινή περίοδο, και απομεινάρια αυτής της οχύρωσης υπάρχουν ακόμα στο νότιο γκρεμό της.

Σε μικρή απόσταση από τη Φορτέτσα βρίσκουμε στον Ατζιγκανόσπηλιο, όπου διάφορα ευρήματα υποδεικνύουν ανθρώπινη δραστηριότητα κατά το παρελθόν κι επίσης ένα ακόμα σπήλαιο, το σπήλαιο των Μαρήδων, όπου δεν υπάρχουν ενδείξεις χρήσης του κατά τους Σκοτεινούς Αιώνες.

Σε απόσταση 500 μέτρων από τη Φορτέτσα ωστόσο, έχει αποκαλυφθεί μεγάλο θολωτός τάφος ενώ η ονομασία της περιοχής από τους ντόπιους ως «Μνήματα» , θεωρεί ο Nowicki πως ίσως παραπέμπει σε περισσότερους τέτοιους τάφους που ίσως είχαν εντοπιστεί από τους κατοίκους της περιοχής πολύ παλιά.

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε ιστότοπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)