Οι μύλοι στην Κρήτη...από την παραγωγική διαδικασία στην εγκατάλειψη

Οι μύλοι αποτελούν χαρακτηριστικά στις μέρες μας μνημεία και κατά το παρελθόν σημαντικά βιομηχανικά εργαλεία της Κρήτης.

Σε κάθε γωνιά του νησιού από το ανατολικότερο ως το δυτικότερο άκρο του, κατασκευάστηκαν μύλοι , άλλοι κάνοντας χρήση του ανέμου κι άλλοι του νερού αλλά πάντα αποτελώντας παράγοντα ανάπτυξης για την περιοχή που τους φιλοξενούσε.

Η προέλευση της λέξης μύλος είναι ελληνική και αντλεί την καταγωγή της από τον  Μύλη, γιο του πρώτου βασιλιά της Λακωνίας Λέλεγα, στον οποίο η  μυθολογία αποδίδει και την επινόησή του μύλου (Λακωνικά του Παυσανία). Μάλιστα  λέγεται πως προστάτης των χειρόμυλων, ήταν ο Δίας, γι αυτό και του αποδόθηκε μεταξύ άλλων ο χαρακτηρισμός «Μυλεύς».

Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου των Ελληνικών Μύλων  (Ι.τ.Ε.Μ) γύρω στις 45.000 υπολογίζονται οι νερόμυλοι που βρίσκονται  σε όλη την ελληνική επικράτεια ενώ σχεδόν 2.000 είναι οι ανεμόμυλοι που συναντάμε στον ελληνικό νησιωτικό χώρο, τα παράλια και κάποιες κορυφές βουνών της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Οι ανεμόμυλοι μάλιστα θεωρούνται μνημεία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και προστατεύονται από την νομοθεσία. Παρόλα αυτά, όπου και αν ταξιδέψει κανείς από το  Βόρειο Αιγαίο, τις Κυκλάδες, μέχρι την Κρήτη, θα αντικρίσει ερειπωμένους και κατεστραμμένους ανεμόμυλους.

Η αείμνηστη αρχιτέκτονας, μηχανικός, αρχαιολόγος και συγγραφέας Χρυσούλα Τζομπανάκη έχει γράψει πως οι ανεμόμυλοι στην Κρήτη κτίζονταν στα "μυλοτόπια" δηλαδή σε μέρη προσήνεμα όπου επικρατούν ισχυροί άνεμοι.

Έτσι βλέπουμε στις  προς ανατολάς περιοχές της Κρήτης, που χαρακτηρίζονται από τη ξηρασία και τους ισχυρούς ανέμους, να αφθονούν  οι ανεμόμυλοι ενώ στις  από δυσμάς περιοχές, όπου έχουμε  ισχυρές βροχοπτώσεις , αφθονούν οι νερόμυλοι.

Το Οροπέδιο Λασιθίου είναι η περιοχή όπου το πρώτο πράγμα που σου έρχεται στο μυαλό ακούγοντας γι αυτήν είναι οι ανεμόμυλοι της. Πολλοί έκαναν λόγο για την παρουσία τουλάχιστον 10.000 τέτοιων μύλων στην περιοχή, κατά τη δεκαετία του 1950, μέσω των οποίων αντλούνταν νερό για τις καλλιέργειες .

Σήμερα ελάχιστοι διατηρούνται κυρίως,  στην πλευρά του Πινακιανού, για να θυμίζουν μια τεχνολογία που έδωσε ζωή και πλούτο στο Οροπέδιο.

Οι πρώτοι ωστόσο μύλοι που βλέπει κανείς ανηφορίζοντας προς το Οροπέδιο του Λασιθίου είναι αλευρόμυλοι με πέτρινο πύργο, οι οποίοι κατασκευάστηκαν μετά την Κρητική επανάσταση του 1866-1869.

Απο τους 26 αλευρόμυλους που υπήρχαν εκεί μόνο ελάχιστοι έχουν διασωθεί μετά από ανακατασκευή τους .

Ο Εμμανουήλ Παπαδάκης ή όπως όλοι οι Κρητικοί γνωρίζουν ο «Σπιρτοκούτης» ήταν ο εμπνευστής του πρώτου ξύλινου ανεμόμυλου στο Λασίθι ενώ  ο Στέφανος Μαρκάκης ή «Μαρκοστεφανής» προσάρμοσε  την αιολική ενέργεια στην εποχή του σιδήρου, κατασκευάζοντας τον πρώτο μεταλλικό ανεμόμυλο.

Στη θέση "Κανάλι" της Ελούντας εξάλλου σώζονται τρεις ανεμόμυλοι με κάτοψη σε σχήμα κύκλου που  αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό, αρχιτεκτονικά, κτηριακό σύνολο. Μάλιστα σε αυτή την περιοχή ο  μύλος του  Αντώνη Καψωριτάκη  έχει χαρακτηριστεί  ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Στο Πάνορμο του Ρεθύμνου σώζεται ίσως ο μοναδικός παλιός, πετρόχτιστος  χαρουπόμυλος της Κρήτης. Το κτίσμα του έχει κηρυχθεί  Βιομηχανικό Μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού και  έχει μετατραπεί σε συνεδριακό, εκθεσιακό  και πολιτιστικό κέντρο.

Στις Καλύβες Χανίων στην πλατεία συναντάμε το  θολωτό πέτρινο κτίσμα ενός  νερόμυλου βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής που χρονολογείται τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα.

Λέγεται πως αποτελούσε έναν από τους πιο πολύπλοκους στην λειτουργία τους νερόμυλους στην Κρήτη καθώς η κίνηση του οφείλονταν στην ώθηση που του έδινε το νερό τεχνητού ποταμού . Μέχρι το 1976 ο συγκεκριμένος νερόμυλος χρησίμευσε για άλεση σιτηρών και στη συνέχεια αξιοποιήθηκε ως ελαιοτριβείο.