Στο επιβλητικό, λατρευτικό και ιστορικό σπήλαιο του Μελιδονίου

Βορειοδυτικά του Μελιδονίου και σε μικρή απόσταση από το χωριό βρίσκεται ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, τόσο από σπηλαιολογική όσο και από αρχαιολογική και ιστορική άποψη, σπήλαια της Κρήτης, το Tallaeum Antrum της αρχαιότητας, γνωστό και με το όνομα Γεροντόσπηλιος ή όπως οι περισσότεροι το γνωρίζουν το σπήλαιο του Μελιδονίου.

Πρόκειται για ένα σημαντικό αρχαιολογικό χώρο, κηρυγμένο, αξιοποιημένο και επισκέψιμο. Αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν πραγματοποιηθεί εκεί, αρχικά από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή και στη συνέχεια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, υπό τη διεύθυνση της αρχαιολόγου Ε. Γαβριλάκη.

Η έρευνα απέδειξε ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κατοίκησης, στο εσωτερικό του μάλιστα βρέθηκαν αγγεία, εστίες, εργαλεία, οστεολογικό υλικό ενώ αποτελούσε και χώρο λατρείας, πράγμα που μαρτυρούν ευρήματα όπως ειδώλια, λυχνάρια και ένας χάλκινος πέλεκυς.

Λατρευτική χρήση εκτιμάται πως είχε κατά την Τελική Νεολιθική και Πρωτομινωική περίοδο (~3.600-2.900 π.Χ), τη Μεσομινωική (~2.100-1.600 π.Χ) και Υστερομινωική περίοδο (~1.600π.Χ.) ενώ τεκμηριώνεται η χρήση του ως λατρευτικού χώρου και τον 3ο, 4ο και 7ο αιώνα π.Χ.

Στην είσοδο αποκαλύφθηκαν επιγραφές, κάποιες του 1ου ή 2ου αιώνα π.Χ. (Ρωμαϊκή περίοδος), που σχετίζονται με τη λατρεία του Ερμή.

Μπαίνοντας από την εντυπωσιακή είσοδο του το πρώτο πράγμα που αντικρίζει ο επισκέπτης είναι η τεράστια Κεντρική Αίθουσα των Ηρώων. Γεμάτη από σταλακτίτες, που όμως έχουν υποστεί σημαντικές φθορές στην πορεία του χρόνου, ξεχωρίζει στο μέσο της το Μνημείο-Oστεοφυλάκειο.

Από την αίθουσα αυτή διαχωρίζεται το σπήλαιο σε δύο πλοκάμους με πλούσιο  λιθωματικό διάκοσμο. Ο μεγάλος κατευθύνεται προς την ανατολή και έχει μήκος 30 μ. Ο μικρότερος με κατεύθυνση προς το βορρά καταλήγει στο βάραθρο «Πετρόχειλος».

Πάνω από το σπήλαιο υπάρχουν δύο ρήγματα, που έχουν την ίδια κατεύθυνση των πλοκάμων. Από αυτά έτρεχε το νερό της βροχής και διάνοιξε καρστικά τους χώρους του σπηλαίου.

Κατά τη  Νεολιθική και Μινωική εποχή το εν λόγω σπήλαιο λέγεται πως ήταν τόπος λατρείας και του χάλκινου γίγαντα της Κρήτης Τάλω.

Πέρα από την αρχαιολογική του αξία όμως το σπήλαιο του Μελιδονίου έπαιξε και σημαντικό ρόλο επί τουρκοκρατίας. Το  1823, οχυρώθηκαν στο εσωτερικό του 340 γυναικόπαιδα και 30 άντρες από το Μελιδόνι για να αποφύγουν τον Οθωμανικό στρατό που εγκαταστάθηκε στο χωριό τους. 

Όταν ο Χουσεΐν Μπέης πληροφορήθηκε την παρουσία τους εκεί αφού ζήτησε από τους Μελιδονιώτες να παραδοθούν, κύκλωσε το σπήλαιο και επί σχεδόν ένα χρόνο προσπαθούσε χωρίς επιτυχία να το καταλάβει. 

Τελικά όταν είδαν οι Τούρκοι πως δεν μπορούσαν με τα όπλα να βγάλουν τους κατοίκους από τον Γεροντόσπηλιο έφραξαν την είσοδο του με κλαδιά και έβαλαν φωτιά. Όλα τα γυναικόπαιδα και οι πολεμιστές βρήκαν τραγικό θάνατο από ασφυξία. Τα οστά τους βρίσκονται σήμερα στο οστεοφυλάκιο στο κέντρο της μεγάλης αίθουσας.