Στον Άγιο Φανούριο στο Βαλσαμόνερο απ' όπου πέρασαν ο Ελ Γκρέκο και όλοι οι μεγάλοι αγιογράφοι της Κρήτης

 Ο Προκαθήμενος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας μέσα στο σκηνικό της Μέλλουσας Κρίσης, ανάμεσα σε αγιογραφικές παραστάσεις που παραπέμπουν στην Κόλαση. 

Κι όμως κάπως έτσι φαντάστηκαν οι μαθητευόμενοι αγιογράφοι του 13^ου αιώνα το τέλος αυτού του κόσμου και όσα τότε πρόκειται να συμβούν, κι αυτό ακριβώς αποτύπωσαν σε τμήμα του τοίχου του ναού της Μονής Βαλσαμόνερου, κοντά στα Βορίζια.

Πρόκειται ίσως για μια από τις πλέον εντυπωσιακές εκκλησίες της Κρήτης που δυστυχώς τις περισσότερες ημέρες του χρόνου είναι κλειστή για το κοινό καθώς η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν διαθέτει κονδύλια για τη φύλαξη της έτσι ώστε υπό την επίβλεψη υπαλλήλου να είναι επισκέψιμη και να μπορούν όλοι να θαυμάσουν τον πλούσιο αγιογραφικό της διάκοσμο.

Λόγω της εορτής του Αγίου Φανουρίου, άνοιξε ξανά τις πύλες της, κι έτσι μπορέσαμε να καταγράψουμε από κοντά ένα μικρό μόνο τμήμα του θησαυρού που κοσμεί κάθε σπιθαμή του εσωτερικού της βλέποντας το χώρο που, κατά το παρελθόν, λειτούργησε ως σχολή αγιογραφίας και λέγεται πως εκεί μαθήτευσαν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός, ο Άγγελος ο Κρής αλλά και πολλοί άλλοι μεγάλοι αγιογράφοι της Κρήτης.

Η ανάγκη άμεσης συντήρησης των τοιχογραφιών είναι εμφανής

Κάθε προσπάθεια να περιγράψουμε τις υπέροχες, σπάνιες και σε κάποιες περιπτώσεις μοναδικές στο είδος τους τοιχογραφίες μοιάζει να είναι πολύ φτωχή μπροστά στο συναίσθημα που σου δημιουργούν.

Μπαίνοντας στο εσωτερικό του ναού χάνεται στην κυριολεξία το μάτι ανάμεσα στις παραστάσεις με την Παναγία, τον Άγιο Φανούριο, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, σκηνές από τον Επιτάφιο Θρήνο, από τους 24 οίκους του Ακάθστου Ύμνου αλλά και Αγίους ελάχιστα γνωστούς στο ευρύ κοινό.

Με βάση τις πληροφορίες, που συγκέντρωσε το e-storieskritis.gr, η Μονή, τμήμα της οποίας ήταν ο συγκεκριμένος Ναός, ιδρύθηκε τον 13^ο αιώνα και ήταν από τις πρώτες στην Κρήτη η οποία μάλιστα φιλοξενούσε ανδρική και ησυχαστική αδελφότητα. Σήμερα το Μοναστήρι έχει ερημώσει και ο Ναός του αποτελεί μετόχι της Ιεράς Μονής Βροντησίου. 

Ο Άγιος Δαμασκηνός στο κέντρο

Το καθολικό του Ναού είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, μια αριστουργηματική τοιχογραφία της οποίας δεσπόζει στο δυτικό τμήμα του. Να σημειώσουμε πως η Μονή επί Ενετοκρατίας ήταν γνωστή ως Chiesa della Madonna di Varsamonero. 

Το δεύτερο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ενώ στο μέσο περίπου του ναού υπάρχει ένα ακόμα κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Φανούριο. Μάλιστα ακούσαμε μια ιστορία, που διηγούνται οι Μοναχοί της Μονής Βροντησίου, ως προς το πώς φτιάχτηκε αυτό το κλίτος.

 Επί Ενετοκρατίας (14^ος αιώνας) υπήρχαν στη Μονή Βαλσαμόνερου τρείς διάκονοι που εξαιτίας των περιορισμών που είχαν επιβάλλει οι κατακτητές στη χριστιανική θρησκεία, έπρεπε να ταξιδέψουν ως τα Κύθηρα για να χειροτονηθούν. Όταν επέστρεφαν έπεσαν στα χέρια πειρατών που τους πήγαν στην Μικρά Ασία. 

Ο Ηγούμενος της Μονής αποφάσισε να πάει εκεί για να τους φέρει πίσω και φθάνοντας στη Ρόδο συνέπεσε το διάστημα που είχε βρεθεί μια θαυματουργή εικόνα του Αγίου Φανουρίου, ο οποίος θεωρείται πως βοήθησε τελικά ώστε οι τρεις να αφεθούν ελεύθεροι. 

Επιστρέφοντας στην Κρήτη, και εξαιτίας αυτού του γεγονότος, αποφασίστηκε να φτιαχτεί στο ναό μια προσθήκη και  ένα νέο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Φανούριο. Μάλιστα στο εσωτερικό του, ψηλά, διακρίνεται, αν και ο φωτισμός αλλά και η κατάσταση της τοιχογραφίας δεν βοηθά αρκετά, μια αγιογραφημένη μορφή, σπάνια για τα τοπικά δεδομένα, ίσως και μοναδική, με το τριπρόσωπο, δηλαδή ένα σώμα και στη θέση του κεφαλιού τρεις μορφές Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα.

Δίπλα στην αγγελική μορφή το Τριπρόσωπο

Το κλίτος αυτό αποτελούσε ουσιαστικά και τον πρώτο ναό του Αγίου Φανουρίου στην Κρήτη και έτυχε τεράστιας λατρείας από τους πιστούς ενώ τον πλαισίωνε μια θαυματουργή εικόνα του Αγίου που σήμερα φυλάσσεται στη Μονή Βροντησίου.

Ο Άγιος Γεράσιμος ο Ιορδανίτης

Η τοιχογραφία όμως που κλέβει την παράσταση, αλλά  πρέπει να την παρατηρήσει κανείς αρκετά για να καταλάβει τις μορφές της, είναι εκείνη της Μέλλουσας Κρίσης όπου ανάμεσα στο σκηνικό της κόλασης διακρίνεται η μορφή ενός Πάπα.

Ο Ποντίφικας στο κέντρο δεξιά στις τοιχογραφίες της Μέλλουσας Κρίσης

Στο Ιερό του Καθολικού του Ναού βλέπουμε αγιογραφία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, η οποία μάλιστα φιλοτεχνήθηκε μόλις 10 χρόνια μετά την κοίμηση του. Παραδίπλα ο Άγιος Άνθιμος που βρήκε μαρτυρικό θάνατος κατά την Ενετοκρατία, ο Άγιος Δαμασκηνός, ο Άγιος Γεράσιμος ο Ιορδανίτης ενώ βγάζει αγκάθι από το πόδι λιονταριού , πολλές παραστάσεις με την Παναγία και σε όλο το ναό μια πανσπερμία Αγίων γνωστών και λιγότερο γνωστών που στην κυριολεξία δεν αφήνουν με τις μορφές τους ούτε εκατοστό των τοίχων του ακάλυπτο.

Τμήμα της αγιογραφίας για τη Μέλλουσα Κρίση

Όταν η Μονή λειτούργησε ως σχολή αγιογραφίας και συγκέντρωσε αγιογράφους, τα ονόματα των οποίων στη συνέχεια έμειναν στην ιστορία για το έργο τους, ο ζήλος για την αγιογράφηση της φαίνεται να ήταν τεράστιος. Αυτό μαρτυρά όχι μόνο το πλήθος των αγιογραφιών που πλαισιώνουν τη Μονή στο Βαλσαμόνερο αλλά και οι τοιχογραφίες στα κελιά τους, και το γεμάτο αγιογραφίες ξωκκλήσι του Τιμίου Σταυρού, λίγο πιο πάνω από το Μοναστήρι.

Στο βάθος, όσο επιτρέπει το φως του ήλιου που μπαίνει από το Ιερό, διακρίνεται η εξαιρετική τοιχογραφία της Κοιμήσεωςτης Θεοτόκου

 Την περίοδο που οι Ενετοί κατείχαν την Κρήτη ο χώρος της Μονής φαίνεται να διέθετε μεγάλο αριθμό βιβλίων και σπάνιων περγαμηνών. Μάλιστα ηλικιωμένη κάτοικος της περιοχής μας αφηγήθηκε πως στον στο μέσο του ναού μέσα στο κενοτάφιο, όπου ετάφη ο πρώτος ηγούμενος του Μοναστηρίου Ιωνάς,  υπήρχε μεγάλος αριθμός σπάνιων δερματόδετων (από προβιά, όπως μας περιέγραψε χαρακτηριστικά) βιβλίων  και περγαμηνών, τα οποία πριν αναστηλωθεί ο ναός εκλάπησαν σταδιακά ενώ άλλα χρησιμοποιήθηκαν από βοσκούς, που δε γνώριζαν την αξία τους, ως προσάναμμα.

Η ίδια θυμάται να λέγεται μια ιστορία για μια χρυσή καμπάνα που ήταν θαμμένη κάπου έξω από το Ναό και το θρύλο που ήθελε όποιος την ξέθαβε και την έπαιρνε από εκεί να πεθαίνει. Ένας ηλικιωμένος κάτοικος της περιοχής προκειμένου να μην πέσει σε ξένα χέρια η καμπάνα είχε ζητήσει, μια και τα χρόνια του ήταν λίγα, να είναι εκείνος που με κίνδυνο τη ζωή του θα την ξέθαβε και θα την πήγαινε σε ασφαλές μέρος, όμως τελικά το σχέδιο του δεν υλοποιήθηκε και η καμπάνα εκλάπη από άγνωστο άτομο.

Τέλος επί Τουρκοκρατίας, υπήρχε μια άλλη ιστορία για τις μοναχές που εκείνη την εποχή μόναζαν εκεί και που μια μέρα ενώ χρησιμοποιούσαν την ανέμη αντί για το χαρακτηριστικό θόρυβο της καθώς γυρνάει άκουγαν από την κίνηση της, επαναλαμβανόμενα, τη λέξη Τούρκος, Τούρκος…εντέλει αυτές οι μοναχές σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους, όπως η ανέμη είχε προειδοποιήσει.

Πάντως εκείνο που πρέπει με έμφαση να επισημανθεί είναι πως αυτός ο θησαυρός τοιχογραφιών αφενός χρήζει άμεσης συντήρησης κι αφετέρου πρέπει να ανοίξει για το κοινό και να είναι επισκέψιμος. Καμία δικαιολογία έλλειψης χρημάτων δεν μπορεί και δεν πρέπει να στερεί από πιστούς και επισκέπτες τη χαρά του να θαυμάσουν από κοντά αυτό το Ναό.

Ελένη Βασιλάκη

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος  σε οποιοδήποτε ιστότοπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)