Το ριζίτικο τραγούδι της Δυτικής Κρήτης με το δωρικό τόνο του και την αντρίκια υπόσταση του

"Κάθε φορά που ακούω το ριζίτικο ένα ρίγος βαθύ με κυριεύει. Νομίζω πως αιασθάνομαι με την καρδιά τις βαθύστερες πηγές του, ολόκληρη την ύπαρξη μου".Αυτό το συναίσθημα περιγράφει πως ένιωθε στο άκουσμα ριζίτικων τραγουδιών ο αείμνηστος φιλόλογος και συγγραφέας Νίκος Καβρουλάκης, και κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει πως το ίδιο συναίσθημα κατακλύζει όποιον ακούσει αυτό το είδος τραγουδιού.

Της Ελένης Βασιλάκη

Τα περίφημα ριζίτικα τραγούδια προέρχονται, και θεωρούνται προνόμιο, της Δυτικής Κρήτης. Δημιουργήθηκαν και τραγουδιούνται κυρίως στις ρίζες των Λευκών Oρέων και ειδικότερα στα χωριά: Λάκκους, Μεσκλά, Καράνου, Σκαφιδάκια, Ζούβρα, Θέρισο, Κεραμειά της Κυδωνίας, Λειβαδά, Κουστογέρακο, Μονή, Αγ. Ειρήνη Σελίνου και γενικότερα στις πρώην επαρχίες Κισάμου, Σελίνου, Αποκορώνου και Σφακίων.

Το ριζίτικο τραγούδι, όπως το ξέρουμε σήμερα, αποτελεί μια περίεργη παρατονία, που ελάχιστα ταιριάζει και προσαρμόζεται στο καθολικό μουσικό αίσθημα της εποχής μας. Η ιδιοτυπία του βρίσκεται ακριβώς στο ότι διατήρησε όλα εκείνα τα παλαιά στοιχεία, που είναι άγνωστα και απροσάρμοστα στο πολυποίκιλο μουσικό πνεύμα του σύγχρονου λυρισμού.

Οι ρίζες του είναι πολύ βαθιές και ο τόνος του ξεκάθαρος, άμεσα σχετιζόμενος με τη δωρική παρουσία στην Κρήτη, η οποία ξεκίνησε πέντε γενιές πριν από τον Τρωικό Πόλεμο (Διόδωρος, Στράβωνας) και κορυφώθηκε με την εισβολή τους στο νησί, το 1049 π. Χ.

Οι Δωριείς ποτέ δεν μπόρεσαν να καταλάβουν ολοκληρωτικά τα πεδινά της Κρήτης κι έτσι έμειναν βουνήσιοι μαχητές με σιδερένια πειθαρχία, αυστηρή και καθολική διαπαιδαγώγηση. Στις ορεινές περιοχές η δωρική ράτσα καθάρια και απροσπέλαστη, καθώς ήταν, δέχτηκε με τον καιρό το πιο συγγενικό στοιχείο, τους Αχαιούς, και τούτο στάθηκε η απαρχή μιας καθολικής ένωσης των δύο αυτών φύλων.

Στο βιβλίο του με τίτλο "Οι ρίζες των ριζίτικων τραγουδιών", το οποίο εκδόθηκε το 1967, ο Καβρουλάκης αναφέρει πως το ριζίτικο τραγούδι είναι ο ήχος της βαριάς και πολύπαθης ιστορίας μας και κανένας δεν θα μπορέσει να το ερμηνεύσει αν δεν σκύψει και δεν αφουγκρασθεί την ίδια της ιστορία αυτού του τόπου από τα βάθη των αιώνων.

Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως υπάρχουν πολλά στοιχεία που μας κάνουν να πιστεύομε ότι το ριζίτικο τραγούδι διατήρησε τον αρχαίο χαρακτήρα του και κράτησε τη φυσιολογική του συνοχή στο πέρασμα των αιώνων.

Ο Καβρουλάκης γράφει χαρακτηριστικά πως, είναι η ίδια η δωρική πνοή των τραγουδιών, η οποία στρέφεται μέσα σε καινούργιες αποχρώσεις που παίρνει από το χρόνο, χωρίς να χάνει ποτέ την πρωτόπλαστη αρχική της μορφή.

Ένα σημαντικό στοιχείο στην ιστορική σύγκριση του αρχαίου δωρικού τραγουδιού και του σημερινού είναι ότι και τα δύο έχουν κυρίως πολεμικό χαρακτήρα. Για το λόγο αυτό το σημερινό, όπως και το παλιό τραγουδιέται μόνο από άντρες, που ακολουθούν ορισμένη τάξη στην εκτέλεση του στην πορεία του γλεντιού.

Σοβαρότητα άκρα, σεβασμός και τιμητική διάκριση στους γέροντες είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του τραγουδιού, που δίνει στο γλέντι τόνο βαρύ και μεγαλόπρεπο, που θυμίζει τη σοβαρή και αντρίκια δωρική ατμόσφαιρα. Και είναι τόσο μεγάλη η επιβολή του τραγουδιού αυτού που όταν καμιά φορά οι συμποσιαστές στο ξεφάντωμα τους απάνω ξεκλίνουν, κάπως, από την καθιερωμένη σοβαρότητα, ένα ριζίτικο τραγούδι τους ξαναφέρνει στην τάξη.

Όπου κυριαρχεί το ριζίτικο, οι γλεντοκόποι βρίσκονται σε τέτοια έξαρση συμποσιακή που δεν επιδέχονται άλλη διατάραξη και ομιλία που ξεφεύγει από το κλίμα. Επιβλητική ησυχία και σοβαρότητα επικρατεί την ώρα που ο ασπρομάλλης της παρέας με βαριά φωνή κάνει την αρχή του τραγουδιού. Η εκτέλεση του ριζίτικου τραγουδιού μοιάζει με ιεροτελεστία.

Ο Ι. Παπαγρηγοράκης, θέλοντας να ερμηνεύσει την προέλευση και ιστορική καταγωγή των ριζίτικων, γράφει πως είναι άξιο έρευνας το γεγονός πως αυτό το είδος τραγουδιού συνηθίζεται στις γύρω από τα Λευκά Όρη περιοχές. Κάποιοι, τονίζει, το αποδίδουν στο χαρακτήρα των κατοίκων της δυτικής Κρήτης, που λόγω της τραχύτητας του εδάφους της, είναι διαφορετικός από των υπόλοιπων Κρητικών. Ίσως και διότι η επικοινωνία αυτών των μερών παλιότερα με την άλλη Ελλάδα δια της Πελοποννήσου, ήταν συχνότερη, αν υποθέσουμε πως τα ριζίτικα έχουν σχέση με τα κλέφτικα της λοιπής χώρας.

Τα τραγούδια της δυτικής Κρήτης ακολουθούν την πανάρχαια μουσική και η ποίηση τους αρμόζεται σε μελωδία που έχει χαρακτήρα σοβαρό και αρκετά πρόσφορο σε ένα διδαχτικό περιεχόμενο. Ένα προσεκτικό μάτι, πάνω στις συλλογές των ριζίτικων, θα διακρίνει πως τα πιο παλιά εξ αυτών, είναι συμβουλευτικά ή διδαχτικά με διάφορες ιδέες ή και προτρεπτικά, όπως άλλωστε τα ήθελε και η δωρική νοοτροπία.

Συνήθως τα ριζίτικα ανάλογα με τον τρόπο της απόδοσης τους και την τυπική τάξη, που ορίζουν οι συνήθειες, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, εκείνα που τραγουδιούνται στην "τάβλα" και αυτά που ψάλλονται στη στράτα.

Ο Καβρουλάκης, ωστόσο θεωρεί προτιμότερη τη διάκριση τους σύμφωνα με το περιεχόμενο και το μορφολογικό τους χαρακτήρα, χωρίζοντας τα έτσι σε τρεις κατηγορίες: αυτά που έχουν γενικό περιεχόμενο και επικό χαρακτήρα, εκείνα που κινούνται γύρω απο ιστορικά γεγονότα και τέλος τα ερωτικά, που είναι ελάχιστα.

Τα γενικά είναι τα παλαιότερα ριζίτικα και αναφέρονται στις πιο ζωντανές και ευαίσθητες εκφράσεις της Κρητικής ψυχής. Τα ιστορικά, κατά περίεργο τρόπο, ακολουθούν στην πλειοψηφία τους το ρυθμό του τραγουδιού για το Διεγενή Ακρίτα και έχουν ιστορική βάση. Τέλος στα ερωτικά ριζίτικα δεν βλέπουμε τον αρχαίο ερωτικό λυρισμό της έντεχνης ποίησης, ούτε τον υπερβολικό αισθησιασμό της μεσαιωνικής ρίμας. Σε αυτά τα ερωτικά σύμβολα παίρνουν την έκταση εκείνη που ικανοποιεί την πλατιά λαική αίσθηση.

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)