Η προέλευση των τοπωνυμίων στην Κρήτη και τα λάθη στη μετονομασία χωριών, όπως καταγράφηκαν το 1957

Η Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών σε υπόμνημα της το 1957 ζητούσε από τις αρμόδιες αρχές να προστατεύσουν τον κρητικό τοπωνυμικό πλούτο καθώς πλείστα ονόματα περιοχών στο νησί μας έχουν ιστορία χιλιετηρίδων που δεν πρέπει να σβήσει εξαιτίας αμαθών, και όλως αναρμόδιων, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, κοινοτικών αρχόντων.

 Δυστυχώς η ιστορία σε αυτόν τον τόπο έχει να καταδείξει τεράστια λάθη κατά τη μετονομασία χωριών, περιοχών κ.α ,που η έλλειψη μόρφωσης και ιστορικής συνείδησης «ξαναβάπτισε» δίνοντας τους ονόματα άσχετα με το γενικό χαρακτήρα της κρητικής  τοπωνυμικής παράδοσης.

Ποτέ βέβαια δεν είναι αργά, αρκεί οι κάτοικοι αυτών των περιοχών και οικισμών να σκαλίσουν και πάλι την ιστορία τους και να απαιτήσουν να επιστρέψουν στα κρητικά τοπωνύμια , αυτά που θα τους συνδέσουν και πάλι μαζί της.

Εμείς απλά θα σας παραθέσουμε τις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την προέλευση ονομάτων χωριών της Κρήτης , που βρήκαμε μέσα στο υπόμνημα της ΕΚΙΜ, ξεκινώντας από το πλέον γνωστό: τα τοπωνύμια  που έχουν  κατάληξη –σος, -τος, -θος, -νθός,- νδρός, -νος, -να, των οποίων η προέλευση  χωρίς αμφιβολία ανάγεται στους προελληνικούς χρόνους.

 Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ονόματα όπως το Τύλισος, Θέρισσο, Κανασός, Χαλασός, Αντάνασος, Αξός, Νιπηδητός, Σάμιτος, Αμνάτος, Μίλατος, Αγκάραθος, Μάραθο, Ζάκαθος, Ζώμινθος, Μίθοι, Ασφέντου (Άσφενδος) Βιάννος, Λιγόρτυνος, Σίτανος, Κάντανος, Αρχάνες. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και ορισμένα που προήλθαν από υποκορισμό όπως το Πυράθι, Λασίθι, Κράσι.

Ιδιαίτερα αξιόλογη, υπογράμμιζε τότε  η Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών,  είναι η ομάδα τοπονυμίων νότια και νοτιοδυτικά της Ίδης όπου έχουμε τον Πανασό, την Νίβριτο, τη Νιθάβρη, τη Γέργερη (Το γάργαρον άκρον της μικρασιατικής Ίδης). 

Χαρακτηριστικά είναι και κάποια τοπωνύμια της Ανατολικής Κρήτης: Λάστρος, Ζίρος, Ζάκρος ( σχετικό με τους Ζακαρού, προϊστορικό λαό που μνημονεύεται σε αιγυπτιακά κείμενα), Ζού (Σύ: ύδωρ, το τοπωνύμιο αυτό απαντάται σε διαθήκη του 1611 προ της Τουρκοκρατίας). Επίσης προελληνικά πιθανόν να είναι και τα Κίσαμος, Σίλαμος, Νίμπρος, Ονιθέ.

Στο ίδιο υπόμνημα τονίζεται πως μεγάλο είναι το ποσοστό των αρχαίων ελληνικών τοπωνυμίων που έχουν έναν ιδιαίτερο αρχαικό χαρακτήρα. Ορισμένα μάλιστα εξ αυτών σώζονται χωρίς καμία λόγια ανάμιξη, τυπικώς και φθογγικώς αλώβητα στην αρχαία τους μορφή, προκαλώντας το θαυμασμό. Πανέθιμον, Βουκολιές, (βουκολία:  αγέλη βοών, βούσταθμος), Κεράμια, Φοίνικας, Ασκύφου, Καλλικράτης, Αποδούλου, Ανώγεια, Κρουσώνας, Χάρακας, Κισσοί, Σταλίδα, Μελισσουργειό, Πολεμάρχοι, Φιλήσια, Δρύς, Άνυδροι, Κάλαμος, Ξώπολι, Μέλαμπες, Νίππος, Ακτούντα, Όνυχας, Παλαίλιμνος, Όρος, Έλος, Άρδαχτος, Εξάντης, Αστυράκι, Τριπόδω, Ζωφόροι, Κιθαρίδα, Βούτες, Ασκοί, Σταμνιοί, Κρούστας, Γδόχια, Χαμαίζι, Λιθίνες, Χαμαίτουλο, Λαμνώνι, Βώσακος, Κοπετοί, Διονύσι, Ψυχρό.

Πολλά από τα αρχαία τοπωνύμια της Κρήτης έφθασαν σ' εμάς μέσω γραπτών παραδόσεων ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιούνταν στον προφορικό λόγο. Πρόκειται σε ορισμένες περιπτώσεις για ονόματα γνωστών πόλεων της ελληνικής περιόδου και μάλιστα ορισμένα μνημονεύονται ως προελληνικά πχ. Πραισός, Λαμπηνή (Λάππα), Χερσόνησος, Γεράπετρο, Μώδι, Δράμια, Λέφτερνα, Ελούντα, Ρέθεμνος, Αξός, Νίστρωνας (Ιστρών), Ροτάσι, Βιάννος, Ανώπολις, Πύργος, Αράδενα, Μάλλες, Σίβα, Πάνορμο, Αιτάνια, Γαύδος, Νίδα , Κέντρος.

Σημαντικό είναι πως σε πολλά διατηρήθηκε αναλλοίωτη και η αρχαιοτάτη προφορά του τοπωνυμίου. Γιούχτας (Ιυτός), Σουμπάλλουσα (Συμβάλλουσα) Σούγια (Συία), Ντία (Δία).

Ελάχιστα είναι στην Κρήτη τα ρωμαϊκά τοπωνύμια: Πραιτώρια, Στάβιες, Ρούστικα ίσως και Πόμπια.

Άλλη κατηγορία τοπωνυμίων στην Κρήτη είναι τα βυζαντινά: Αντισκάρι, Δρογγάρι, Απεσωκάρι, Μαγαρικάρι, Μοίρες (τιμάρια). Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται και τα τοπωνυμία αρχοντορωμαίων όπως Σκορδίλω, ή βενετών ευγενών όπως Μουσούρω.

Ελάχιστα είναι τα υπολείμματα της Αραβοκρατίας: Κατσαμπάς, Αποσελέμης, Αμιρά, Σαρακήνα, Σαρακηνόβιγλα, Ατισπάδες, Ατσιπόπουλο, αλλά και της Βενετοκρατίας : Μονοπάρι, Μονοφάτσι, Μαλεβίζι, Σπιναλόγγα.

Είναι χαρακτηριστικό πως  τα ελάχιστα τοπωνύμια που υποδεικνύουν εγκατάσταση ξενόγλωσσων στην Κρήτη φέρονται τυπικά και ουσιαστικά να είναι ελληνικά και τούτο γιατί σχηματίστηκαν από ελληνικά ονόματα: Σκλαβοπούλα, Σκλαβεροχώρι, Σκαλβόκαμπος, Βουργάρω, Βαρβάρω, Αρμένοι, Βαρβάροι. Όλα δείχνουν πως τα ονόματα αυτά επιβλήθηκαν από τους έλληνες περίοικους κι όχι από τους ξένους εγκαταστημένους εκεί, που έτσι κι αλλιώς ήταν λίγοι.

 Όσο για τα τουρκικά τοπωνύμια, όσο κι αν φαίνεται περίεργο είναι ελάχιστα κι αυτό επειδή ως γνωστόν στην Κρήτη έγινε εξισλαμισμός κι όχι άξια λόγου εγκατάσταση Τούρκων.

Θα πρέπει να σταθούμε εξάλλου σε μια ειδική κατηγορία τοπωνυμίων που προέκυψε εξαιτίας της μετονομαστικής πολιτικής του ελληνικού κράτους η οποία στόχο είχε τον εξελληνισμό των τοπωνυμίων και  στο τέλος κατέληξε σε μια τάση εξευγενισμού τους . Έτσι βλέπουμε το χωριό Σκιλλούς, από το φυτό Σκίλλα, να μετατρέπεται σε Καλλονή, ο συνοικισμός Μουχτάρω μετονομάσθηκε σε Ευαγγελισμό, τα Μετόχια Καμαριώτη, έγιναν Αηδονοχώρι. Το Πηγαιδούρι, αν και προέρχονταν από το πηγάδι, κι όχι από το γαιδούρι, έγινε Πολυθέα. Το χωριό Βαρβάρω μετονομάσθηκε σε Αρχάγγελο, (Βάρβαροι ονομάζονταν από τους Βυζαντινούς οι ξένοι μισθοφόροι), το Κανλί Καστέλλι  έγινε Προφήτης Ηλίας, αντί έστω να μετονομασθεί Λύκαστος το οποίο ήταν πιο κοντά του αρχαιολογικά ενώ η βυζαντινή Κατούνα μετονομάσθηκε σε Άγιο Δημήτριο.

Όπως εύστοχα παρατηρούσε τότε  η Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, στις περιπτώσεις που είχαμε τούρκικα ή ξενικά τοπωνύμια δεν έγινε καμία προσπάθεια κατά τη μετονομασία να υιοθετηθεί έστω η προγενέστερη αρχαία ή μεσαιωνική ονομασία ή άλλη ιστορικά και αρχαιολογικά στηριζόμενη. 

Έτσι για παράδειγμα μιμηθήκαμε τους Αθηναίους και όταν έπρεπε να μετονομαστεί η περιοχή Τεκές της δώσαμε το όνομα Αμπελόκηποι . Μάλιστα όσοι είχαν την ευθύνη μετονομασιών κατέφευγαν σε πολύ κοινά ονόματα όπως Καλλιθέα, Πολυθέα, Κρυονέρι ή σε ονόματα Αγίων .

Της Ελένης Βασιλάκη 

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)