Τα ζυμαρένια ανθρωπάκια του Αγίου Αντωνίου: Το έθιμο στο Λουτρό Σφακίων για τη γιορτή του Αγίου τους

Κάθε χρόνο στις 17 του Γενάρη στα Σφακιά αναβιώνει ένα έθιμο μοναδικό, σαν και τον τόπο που το γέννησε. Πρόκειται για τα ζυμαρένια ανθρωπάκια του Αγίου Αντωνίου, τα οποία στην ουσία είναι ανθρωπόσχημα τάματα. 

Το έθιμο αυτό είχε περιγράψει με το δικό του μοναδικό τρόπο ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης γνωρίζοντας το σε όσους δεν ήξεραν την ύπαρξη του και θυμίζοντας το στους νεώτερους Σφακιανούς.

"Τόπος άγονος, γη ξερή, μα από τα σπλάχνα της προβάλλουν πότε κάποιες αρχαίες κολόνες,πότε όστρακα από σπασμένα κεραμικά, πότε απομεινάρια και μνήμες από μεγάλα πολεμικά γεγονότα. Κι η θάλασσα απέραντη και δύσκολη, όσο και τα βουνά που νομίζεις πως πέφτουν με ορμή στα νερά της.

 Ο τουρισμός επέφερε το πιο βαρύ πλήγμα στην ιστορία του τόπου μα και την πιο μεγάλη ανάσα. Προκάλεσε αλλοιώσεις ανεπανόρθωτες και παράλληλα έδωσε το φιλί της ζωής σε μια κοινωνία που ακολουθούσε φθίνουσα πορεία, επίσης ανεπανόρθωτη. Το Λουτρό έχει αλλάξει! Όπως τόσες και τόσες μικρές πατρίδες αγαπημένες.

Σκεφτόμουν τι είναι εκείνο που αντιστέκεται, κρατά περισσότερο, καθώς ανηφορίζαμε με τον Γιώργο το μονοπάτι για να φτάσομε στο σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου. Και έδωσα μόνος μου την απάντηση: η ψυχή των ανθρώπων. 

Χρειάστηκε να περάσει λίγος καιρός για να επιβεβαιωθεί αυτή η μάλλον πρόχειρη σκέψη. Ο Γιώργος ζήτησε τον Γενάρη του 2004 από τις γυναίκες να θυμηθούν το έθιμο που τα τελευταίο χρόνια είχε ατονήσει: τα ψωμιά – τάματα, αυτές τις ιδιότυπες προσφορές στον Άγιο.

Κι αμέσως έγινε το θαύμα! Τα δυτικά Σφακιά ξεσηκώθηκαν. Το έθιμο δεν είχε ξεχαστεί. Άλλωστε, κανείς δεν μπορεί να αφήσει πίσω τις μνήμες και τα βιώματα του! Οι παλιές ζυμώτρες θυμήθηκαν την απέριττη αφαιρετική τεχνική τους, τα νέα παιδιά από κοντά, ταξίματα παλιά εκπληρώ­θηκαν κι ο μικρός ναός γέμισε τάματα, μύρισε φρέσκοψημένο ψωμί και ευλάβεια, όπως τη βιώνει στην καθημερι­νότητα του ο λαϊκός άνθρωπος.

Έθιμο μοναδικό, όσο μοναδικά είναι και τα Σφακιά. O Άγιος Αντώνιος εδώ δεν είναι ο «καθηγητής της ερήμου», δεν είναι ο θεμελιωτής του χριστιανικού μοναχισμού, όπως τον ξέρουν σ’ όλον τον άλλο κόσμο. 

Ο Άγιος Αντώνιος των Σφακιανών του Λουτρού είναι γιατρός. Ας μην το λέει κανένα συνα­ξάρι. Φτάνει που το λέει το μεγάλο συναξάρι της λαϊκής παράδοσης. Άλλωστε, τούτο το λαϊκό συναξάρι δεν μπορεί κανείς νόμος να το καταργήσει, καμιά διάταξη δεν είναι ικανή να το απορρίψει. Ο ιατρός Άγιος περιμένει εκεί στον ίδιο τόπο για αιώνες τώρα, έτοιμος να προσφέρει την ελπίδα στους ανθρώ­πους που προστρέχουν στο ιερό ζητώντας τη Χάρη του.

Ο Άγιος Αντώνιος θεραπεύει τα σωματικά και τα ψυχικά πάθη, απαλλάσσει τους ανθρώπους από αρρώστιες και πόνους. Ο ναός του είναι μικρός και απέριττος, πιθανότατα αρχαίος τόπος λατρείας αδιερεύνητης. Ένα σπήλαιο σε μια γωνιά της αρχαίας πόλης, στην άκρη του Λιβυκού, μέσα στο οποίο οι πα­λιοί,περισσότερο από δυο χιλιάδες χρόνια πριν,θα μπορούσαν να λάτρευαν τους δικούς τους θεούς. 

Ο νότιος τοίχος χτίστηκε κι εξασφαλίστηκε η προστασία του ιερού από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Τίποτ’ άλλο. Μόνο μια αυλή πλακοστρωμέ­νη. Και γκρεμοί. Κι ένα καμπαναριό. ‘Όταν χτυπούν τις καμπά­νες ακούνε τ’ αγρίμια και τα κύματα.

Σ’αυτόν τον Άγιο που γιορτάζει μέσα στο καταχείμωνο οι Σφακιανοί συνήθιζαν να κουβαλούν τα μοναδικά τάματα τους: ψωμιά σε σχήματα ανθρώπων και ανθρωπίνων μελών. Πάνε δκαετίες από τότε που έφερναν και άρτους ζωόσχημους.

Έτσι γιατί σ’ αυτές τις κοινωνίες η οικολογία δεν είναι μόδα αλλά ανάγκη! Ο σεβασμός στο ζαηαανό είναι σεβασμός στη ζωή. Φτενός ο τόπος, η βοσκή των αιγοπροβάτων εξασφάλιζε τα χρειώδη και, σ’ ένα βαθμό, την επιβίωση. Παλιότερα, κάθε χρόνο στα μισά του Γενάρη οι Σφακιανοί άναβαν τους φούρνους. Ζύμωναν και φούρνιζαν τα τάματα της χρονιάς. Τα περισσότερα τάματα πλάθονταν σε σχήμα ανθρω­πίνου σώματος.

Ωστόσο, πολλές Σφακιανές έπλαθαν κεφάλια και μάτια, πόδια και χέρια, ακόμη και καρδιές.Αν αρρώσταινε κάποιος τον έταζαν στον Αγιο. Και… τον πήγαιναν. Κάθε πρωί στις 17 του Γενάρη, κάτω από δύσκολες συνήθως συνθήκες (κακοκαιρίες), ο χώρος μπροστά από το τέμπλο μετατρεπόταν σε τόπο εκπλήρωσης του χρέους: δεκάδες ψωμιά ήταν εκεί και περίμεναν τον ιερέα να τα ευλογήσει. Κι ύστερα, στο τέλος, έκο­βαν σε κομμάτια τους ανθρωπόσχημους άρτους και πρόσφεραν στο εκκλησίασμα.

Διηγούνται πως μια Σφακιανή είχε τάξει το κεφάλι του παιδιού της που πονούσε και πήγε το τάμα της στον Άγιο Αντώ­νιο, αλλά πρωτοτύπησε. Μέσα στο ζυμάρι είχε βάλει και… μυζή­θρα. Το κεφάλι και το μυαλό. Η καινοτομία σχολιάστηκε μάλ­λον αρνητικά. Τέτοιο φαινόμενο δεν επαναλήφθηκε" 

(Πηγή: Κρητικό Πανόραμα, 2004, Νίκος Ψιλάκης)