"Θαύματα" του Ασκληπιού, τελετουργικά δείπνα κι άλλα ενδιαφέροντα στην εκδήλωση του Μουσείου Ιατρικής

Ο κ Βασίλης Λαμπρινουδάκης καθήλωσε το κοινό του 

Αν δεν υπήρχε αναφορά στο όνομα του θα νόμιζε κανείς πως ήταν ένας άγιος του χριστιανικού κόσμου που έκανε θαύματα και εμφανίζονταν, μετά την επίκληση των πιστών, για να βοηθήσει ώστε να ανακτήσουν την υγεία τους.

Ωστόσο ο Ασκληπιός ήταν μια μορφή της αρχαιότητας, με θεϊκή υπόσταση, που γιάτρευε με διάφορες μεθόδους με το  Ασκληπιείο της Επιδαύρου, όπου η λατρεία του μαρτυρείται από τον 6ο αιώνα π.Χ., να θεωρείται ως το το λίκνο της αρχαίας ιατρικής. 

Γέμισε ασφυκτικά η αίθουσα του ΕΒΕΗ ενώ αρκετοί παρακολούθησαν την ομιλία όρθιοι ή καθισμένοι στα σκαλοπάτια 

Την ευκαιρία να μάθουν περισσότερα για τον κορυφαίο της αρχαίας ιατρικής αλλά και το πως λειτουργούσε το ασκληπιείο του στην Επίδαυρο, και τα παραρτήματα του  σε άλλες περιοχές της χώρας, είχαν οι, πολλοί πραγματικά, Ηρακλειώτες που κατέκλεισαν χθες την αίθουσα Καστελλάκη του Επιμελητηρίου Ηρακλείου, όπου φιλοξενήθηκε εκδήλωση του Μουσείου Ιατρικής Κρήτης.

Ο πλέον ειδικός γι αυτά τα θέματα, ο Ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Βασίλης Λαμπρινουδάκης,  ανέπτυξε το θέμα: «Ασκληπιός και Ασκληπιάδαι. Θεία και ανθρώπινη επέμβαση στην υγεία κατά την αρχαιότητα».

Εγκοίμηση με θεϊκή παρέμβαση 

 Στην άκρως ενδιαφέρουσα ομιλία του, έδωσε λεπτομέρειες για τα περίφημα Θεοξένια, το αντίστοιχο της σημερινής Θείας Κοινωνίας, τα θαύματα του Ασληπιού, αλλά και γενικότερα  την άσκηση της ιατρικής, κατά την αρχαιότητα, που φαίνεται τελικά να μην ήταν και τόσο υποτυπώδης, αν κρίνει κανείς από το γεγονός πως συμπεριελάμβανε ακόμα και επιτυχημένες χειρουργικές επεμβάσεις στο κεφάλι.

Όπως, επεσήμανε ο κ Λαμπρινουδάκης, η φροντίδα και η επιδίωξη της υγείας, θεωρήθηκε κατά την αρχαιότητα  ότι τελεί υπό τον έλεγχο της θείας δύναμης. Οι πρόγονοι μας πίστευαν πως οι αρρώστιες στέλνονται από τους θεούς και αυτοί μπορούσαν να τις άρουν. 

Στις τότε κοινωνίες, με τον έντονα αγροτοποιμενικό χαρακτήρα, έβλεπαν τη γη, ανθρωπόμορφα,  ως τη μητέρα δύναμη, που γεννά ζωή, την παίρνει πίσω μετά την ωρίμανση και το θάνατό της, για να την αναγεννήσει στον επόμενο κύκλο των εποχών. 

Επομένως προσέβλεπαν  στις θεότητες που ενσάρκωναν τη Γη, και συνέδεαν την αποκατάσταση της υγείας με τη λατρεία αυτών των θεοτήτων. Με αυτό το σκεπτικό βλέπουμε τα ασκληπιεία να δημιουργούνται κοντά σε πηγές νερού, μια και το νερό είναι εκείνο που γεννά και συντηρεί τα φυτά και τα ζώα ενώ είναι και παράγοντας καθαρμού.

Μιλώντας για τα όσα διαδραματίζονταν στα αρχαία ασκληπιεία ο κ Λαμπρινουδάκης έκανε ξεχωριστή αναφορά στα τελετουργικά γεύματα μέσα από θυσίες ζώων. Ένα τμήμα του ζώου, που είχαν θυσιάσει, το εναπόθεταν πάνω σε πυρκατομένο βωμό ως προσφορά στο θεό, ένα άλλο τμήμα του ζώου το κατανάλωναν οι πιστοί κι ένα τρίτο, το έβραζαν και το έπαιρναν μαζί τους φεύγοντας από το χώρο. 

Στα τελετουργικά δείπνα καλούσαν νοερά το θεό να πάρει μέρος προσφέροντας του το κρέας που είχαν τοποθετήσει στο βωμό. Αυτή τη διαδικασία την ονόμαζαν θεοξένια ή τραπεζώματα και πίστευαν πως λαμβάνοντας μέρος σε αυτό το δείπνο και τρώγοντας από την ευλογημένη τροφή ανανεώνονταν οι συμμετέχοντες . 

Επρόκειτο, εξήγησε ο κ Λαμπρινουδάκης, για μια πρώιμη θεία κοινωνία, της οποίας λείψανα έχουν βρεθεί σε πολλά ασκληπιεία ενώ το τελετουργικό της μαρτυρούν και παραστάσεις πάνω σε αγγεία. 

Το ασκληπιείο της Επιδαύρου

Τα ασκληπιεία διέθεταν μεγάλους χώρους για τα τελετουργικά γεύματα και μάλιστα σε εκείνο της Επιδαύρου συνολικά υπήρχαν 142 κλίνες, καθώς ως γνωστόν οι αρχαίοι έτρωγαν ξαπλωμένοι.

Εγκοίμηση

Μια από τις πλέον εντυπωσιακές πρακτικές που συναντάμε στα αρχαία ασκληπιεία ήταν η εγκοίμηση.Ο ασθενής κοιμόταν καταγής πάνω στο δάπεδο για να έχει απευθείας επαφή με τη γη ή πάνω σε δέρμα ζώου, που είχε θυσιάσει νωρίτερα. 

Στον ύπνο του συναντούσε τον Ασκληπιό ή άλλο θεό με θεραπευτικές ικανότητες, όπως τον Αμφιάρα. Μάλιστα στην Επίδαυρο διασώθηκαν στήλες με θαύματα του Ασκληπιού τα οποία καλούνταν οι ασθενείς να διαβάσουν πριν προχωρήσουν στην εγκοίμηση.

Σε ένα από αυτά μαρτυρείται πως ο ασθενής κοιμήθηκε και βγήκε ένα φίδι και του έγλυψε την πληγή αλλά όταν ξύπνησε περιέγραψε πως ο ίδιος ο Ασκληπιός ήταν εκείνος που τον γιάτρεψε. 

Κατά την εγκοίμηση ο Ασκληπιός είτε άγγιζε τον ασθενή και τον γιάτρευε, είτε του έλεγε τι πρέπει να κάνει, είτε έστελνε το ιερό φίδι για τη γιατρειά (η λογική του φιδιού είχε να κάνει με το γεγονός του ότι  αλλάζει "πουκάμισο" άρα αναγεννάτε ενώ ως είδος που ζει στη γη σχετίζεται με τον Ασκληπιό που θεωρούνταν χθόνιος θεός).

Στο σημείο αυτό ο ομιλητής διευκρίνισε πως οι αρχαίοι θεωρούσαν τον ύπνο αδελφό του θανάτου, με τον τελευταίο να είναι απαραίτητος για να υπάρξει νέα ζωή. 

Μάλιστα έλεγαν πως σε κάποια φάση ο Ασκληπιός γιάτρευε τόσο πολύ κόσμο που είχε αφήσει τον Άδη χωρίς "δουλειά" με αποτέλεσμα να θυμώσει και να παραπονεθεί στο Δία, ο οποίος  κατακεραύνωσε τον Ασκληπιό. Με την παρέμβαση του Απόλλωνα, πατέρα του Ασκληπιού, ωστόσο εκείνος αναστήθηκε όμως πλέον μπορούσε να δραστηριοποιείται μόνο από τον κάτω κόσμο.

Ο ασθενής λοιπόν έπρεπε να έχει την ίδια τύχη με το θεό, να κοιμηθεί, μιμούμενος μαγικά το θάνατο, και να επανέλθει .

Το εγκοιμητήριο στην Επίδαυρο ήταν μια μεγάλη στοά όπου για να μπει ο ασθενής έπρεπε να νηστέψει 3 μέρες , να κάνει μετά μπάνιο, να διαβάσει τα θαύματα του Ασκληπιού και μετά να πάει για την εγκοίμηση.

Θαύματα

Ο κ Λαμπρινουδάκης περιέγραψε στην ομιλία του κάποια από τα θαύματα, που με βάση τα ευρήματα στην Επίδαυρο, φέρεται να έκανε ο Ασκληπιός.

Ένας ασθενής λοιπόν πήγε εκεί με έλκος στο στομάχι.  Στο όνειρό του, μέσα στο Άβατο, είδε ότι παρουσιάσθηκε ο θεός και παράγγειλε στους υπηρέτες, που τον συνόδευαν, να τον πιάσουν ενώ έφευγε έντρομος, και να τον δέσουν. Μετά ο Ασκληπιός έσκισε την κοιλιά του, έβγαλε το έλκος έξω και την έραψε ξανά. Αυτόματα τα δεσμά του ασθενούς λύθηκαν. Το πρωί βγήκε υγιής και το δάπεδο του Άβατου  ήταν  γεμάτο αίματα. 

Ένα άλλο θαύμα αφορούσε μια γυναίκα που έπασχε από ταινία. Ο θεός έλειπε από την Επίδαυρο και την ανέλαβαν οι ιερείς του που την έβαλαν στο άβατο να κοιμηθεί προχωρώντας σε πράξεις που θα επέφεραν την ίαση της. Όμως οι προσπάθειες να βάλουν ξανά το κεφάλι της στη θέση του δεν πέτυχαν και τότε εμφανίστηκε ο θεός, θυμωμένος για τους ιερείς του, ο οποίος όμως θεράπευσε την ασθενή. 

Σε επιγραφή του 2ου αιώνα π.Χ στην Επίδαυρο βλέπουμε έναν ασθενή να έχει φτάσει ως εκεί προερχόμενος από τη Μικρά Ασία, και να του δίνονται συγκεκριμένες εντολές για το τι να τρώει, πως να γυμνάζεται κτλ. Μεταξύ αυτών των συμβουλών ήταν και να πίνει γάλα με μέλι. Κάποια στιγμή εκείνος, στο πλαίσιο της θεραπείας του ήπιε το γάλα του χωρίς μέλι και τότε φέρεται να εμφανίστηκε ο θεός και να τον παρατήρησε λέγοντας του πως δεν έβαλε το μέλι που του είχε πει στο γάλα. 

Σε μια δεύτερη επιγραφή στη Ρώμη ο ασθενής προσήλθε στο ασκληπιείο με πλευρίτιδα. Η ιατρική συμβουλή που του δόθηκε ήταν να πάρει τέφρα από το βωμό, να τη μαλάξει με κρασί και να την κάνει κατάπλασμα.

Το ασκληπιείο στην αρχαία Λεβήνα

Οι θεραπευτικές πρακτικές, κατά την αρχαιότητα στα ασκληπιεία, δεν αφορούσαν πάντως μόνο απλά πράγματα. Υπάρχουν μαρτυρίες και για τολμηρές επεμβάσεις ,όπως δείχνουν τα ιατρικά εργαλεία (μαχαίρια, λαβίδες, κ.ά.) που βρέθηκαν σε τάφο του 15ου αιώνα π.Χ. στο Ναύπλιο, ή κρανία νεκρών από τη 2η χιλιετία π.Χ. με ανατρήσεις για αφαίρεση θραυσμάτων ή αιματωμάτων. Τον 6ο αιώνα π.Χ. οι ιερείς του Ασκληπιού στην Κνίδο πραγματοποιούσαν χειρουργικές τομές και καυτηριάσεις. 

O Ιπποκράτης από την Κω είναι ο πρώτος που συγκρότησε τις γνώσεις αυτές σε επιστήμη. Δίδαξε ότι όλες οι αρρώστιες έχουν φυσικά αίτια, κατέστησε την παρατήρηση βάση για τη διάγνωση και τη θεραπευτική αγωγή και ανέπτυξε τους τρεις βασικούς κλάδους της ιατρικής, τη διαιτητική, τη φαρμακευτική και τη χειρουργική.

Στην Επίδαυρο, το κέντρο της παραδοσιακής, θρησκευτικής θεραπείας, μαρτυρούνται από τον 2ο αιώνα π.Χ. οικογένειες γιατρών, που μεταδίδουν τη γνώση της ιατρικής ως επαγγελματικό μυστικό από πατέρα σε παιδί.

Τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο Γαληνός από την Πέργαμο,όπου λειτουργούσε σημαντικό Ασκληπιείο,συμπλήρωσε με τις νέες γνώσεις την ιπποκρατική ιατρική και συνέγραψε σχετικό έργο, το οποίο καθόρισε τις μετέπειτα εξελίξεις.

Η τεράστια  εμπειρία των αρχαίων φαρμακολόγων για τη «φυτική και ορυκτή ιατρική ύλη» αποθησαυρίσθηκε από τον Διοσκουρίδη, που έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ. Αλοιφές, λάδια, χάπια και άλλα φάρμακα από φυτά, αβγά, γάλα, λίπος ή ορυκτές ουσίες διοχετεύονταν στις αγορές από τους φαρμακοπώλες, οι γιατροί, όμως, δεν είχαν εμπιστοσύνη για την ποιότητά τους και προτιμούσαν να τα κατασκευάζουν οι ίδιοι.

Η ίαση των ασθενών απαιτούσε πλήθος αγωγών και επεμβάσεων και έτσι ο γιατρός της αρχαιότητας ήταν εφοδιασμένος με σειρά φαρμάκων και εργαλείων. Σικύες (βεντούζες) για κρύωμα ή αφαίμαξη, μαχαίρια διαφόρων ειδών για διάφορες επεμβάσεις,πριόνια, τρυπάνια και σμίλες για επεμβάσεις στα οστά, βελόνες για παρακεντήσεις, καθετήρες, λαβίδες για διάφορες χρήσεις, ορθοσκόπια, κολποσκόπια κ.α. ήταν μέσα στο τότε "βαλιτσάκι" του γιατρού. 

Το ασκληπιείο της Λισσού

Λίγο πριν την ολοκλήρωση της ομιλίας του ο κ Λαμπρινουδάκης αναφέρθηκε στο σχέδιο δημιουργίας ενός δικτύου Ασκληπιείων, τα οποία ως παραρτήματα εκείνου της Επιδαύρου έστειλαν τον Ασκληπιό σε όλη τη Μεσόγειο. Ανάμεσα τους της Αθήνας, της Ρώμης, της Κω. Και φυσικά από το δίκτυο αυτό δεν λείπουν τα δύο γνωστότερα της Κρήτης, της Λισσού στα Χανιά και η αρχαία Λεβήνα στο Λέντα.

Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου,η λατρεία του Ασκληπιού μαρτυρείται από τον 6ο αιώνα π.Χ., ωστόσο υπήρχαν σε όλο τον ελληνορωμαικό κόσμο ως παραρτήματα της Επιδαύρου τουλάχιστον άλλα 200 τέτοια. 

Η εκδήλωση του Μουσείου Ιατρικής Κρήτης ήταν υπό την αιγίδα της Ιατρικής Σχολής και του Πανεπιστημίου Κρήτης ενώ υποστηρίχθηκε από το Μορφωτικό Σύλλογο Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου, το ΕΒΕΗ και την Ομάδα Εθελοντών Τουρισμού του Δήμου Ηρακλείου.

Ε.Β