Οι άγριες ορχιδέες της Κρητικής φύσης και η σχέση τους με το σαλέπι και τα σερνικοβότανα

Barlia robertiana

Αυτή την εποχή η κρητική φύση πλημμυρίζει από τη ντελικάτη ομορφιά , τα χρώματα και τις εκπληκτικές φιγούρες που έχουν οι πολυάριθμες άγριες ορχιδέες .

Άλλες τόσο μικροσκοπικές, που μετά βίας τις διακρίνεις στο έδαφος, κι άλλες γιγαντιαίες που ξεπερνούν σε μήκος ακόμα και τα 80 εκατοστά.

Εκτιμάται πως αυτή τη στιγμή ανά τον κόσμο υπάρχουν 25.000 διαφορετικά είδη ορχιδέας και διαρκώς ανακαλύπτονται νέα.

Η Barlia robertiana, είναι ο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της οικογένειας των ορχιδοειδών, με το μεγαλύτερο μέγεθος, κι ένα από τα πιο συνηθισμένα λουλούδια ορχιδέας, που απαντάται σε πετρώδη εδάφη, σε δάση, δίπλα σε φρύγανα και άλλα σημεία της υπαίθρου στην Κρήτη και όχι μόνο.

Η ανθοφορία της ξεκινά από το Φεβρουάριο και θεωρείται μάλιστα το είδος, της συγκεκριμένης οικογένειας, που ανθίζει πρώτο, ίσως βιάζεται επειδή το ύψος της φθάνει ακόμα και τα 80 εκατοστά, οπότε θέλει πολύ περισσότερο χρόνο για να αναπτυχθεί και να δώσει όλο της το μεγαλείο.

Ορχιδέες σαλέπι, τα σερνικοβότανα

Κι αν αυτή είναι η μεγαλύτερη ορχιδέα που συναντάμε στην εξοχή υπάρχουν ακόμα τόσα πολλά και ενδιαφέροντα είδη, της ίδιας οικογένειας, που δεν θα έφτανε ένας ολόκληρος τόμος απλά για να τα απαριθμίσουμε.

Θα σταθούμε ωστόσο σε κάποια που η λαική παράδοση αλλά και η αρχαία ιατρική θεωρεί, κι όχι άδικα, σημαντικά. Πρόκειται για τα λεγόμενα σαλέπια, αυτά που μας δίνουν δηλαδή το περίφημο σαλέπι , ένα φαρμακευτικό, δυναμωτικό, θερμαντικό ρόφημα με καταπραϋντικές και αναλγητικές ιδιότητες, αλλά και τα σερνικοβότανα.

Τα ορχιδοειδή, κατά την αρχαιότητα, ήταν αφιερωμένα στους Σάτυρους και Σιληνούς, που συνόδευαν το θεό Διόνυσο. Η ιατρική της αρχαιότητας απέδιδε στα ορχιδοειδή αφροδισιακές ιδιότητες, ασφαλώς λόγω της ομοιότητας που παρουσιάζουν οι βολβοί τους με τους όρχεις.

Orchis Mascula, το σερνικοβότανο

Ο Διοσκορίδης είχε προσέξει διαφορές ανάμεσα στους δύο βολβούς κάθε φυτού. Συνιστούσε στους άντρες που επιθυμούσαν τη γέννηση αγοριών, να τρώνε το μεγαλύτερο, ενώ για τη γέννηση κοριτσιών στις γυναίκες, το μικρότερο. Γι’ αυτό και η λαϊκή παράδοση, τα ονομάζει σερνικοβότανα.

To σαλέπι, του οποίου το επιστημονικό όνομα είναι όρχις, χρησιμοποιείται για την τόνωση των ασθενών κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής τους.

Προέρχεται από την αποξήρανση και κονιορτοποίηση του βολβού ενός φυτού, που ήταν γνωστό πολλούς αιώνες πριν στον Ελλαδικό, αλλά και στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου, με το όνομα Όρχις (Orchis mascula).

Το βότανο, αυτό, χάριζε στις γυναίκες αρσενικά παιδιά και είναι εντυπωσιακό πως αν καταφέρουμε εξάγουμε απ’ την γη ένα βολβό, ακέραιο, από αυτό φυτό τότε θα διαπιστώσουμε ότι αντί για ρίζα φέρει δύο περίπου ισομεγέθεις κονδύλους, οι οποίοι μοιάζουν με όρχεις.

Οι κόνδυλοι αποξηραίνονται, αλέθονται και από τη σκόνη τους γίνεται το θαυμάσιο αυτό αφέψημα, που «ευφραίνει και το στόμα και την ψυχή», όπως έλεγαν οι παλιοί. Γνώριζαν δε με την απλοϊκή τους σοφία ότι και στο σώμα προσφέρει θαυμαστά οφέλη.

Το σερνικοβότανο κρύβει ένα μύθο πίσω του. Η ελληνική μυθολογία θέλει τον Όρχι, γιο Σατύρου και Νύμφης, να μεταμορφώνεται χαριστικά σε ορχιδέα όταν προσέβαλε (ή σκότωσε) μια Βακχική Ιέρεια.

Η εν λόγω ορχιδέα είναι διαδεδομένη ήδη από την αρχαιότητα και για του λόγου το αληθές η πρώτη αναφορά σ αυτήν γίνεται από τον Θεόφραστο. Ο ίδιος ήταν εκείνος που έδωσε την ονομασία στις ορχιδέες λόγω του σχήματος τους, ενώ την αξία αυτών των φυτών είχαν περί πολλού ο Ασκληπιός, ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός.

Ο Διοσκουρίδης μάλιστα αναφέρει ότι ο συμπαγής και ευτραφής κόνδυλος είναι ο αρρενογόνος, ενώ ο μαραμένος είναι ο θηλυγόνος « και περί ταύτης δε ιστορείται την μεν μείζονα ρίζαν, υπό ανδρών εσθιομένην, αρρενογόνον είναι, την δε ελάττονα υπό γυναικών θηλυγόνον.».

Στην Αρχαία Ρώμη επίσης παρασκεύαζαν ροφήματα και ποτά από τη ρίζα της ορχιδέας, τα οποία μάλιστα ονόμαζαν σατύρια ή πριάπισκα (satyrion, priapiscus), με τη δεύτερη ονομασία να προέρχεται από τον Πρίαπο, θεό της γονιμότητας.

Στη Μεσαιωνική Αγγλία, οι μάγισσες της εποχής χρησιμοποιούσαν το φρέσκο κόνδυλο για να προσελκύουν αληθινή αγάπη και το μαραμένο βολβό για να σβήσουν παράνομους πόθους.

Το σαλέπι σαν ρόφημα καταναλωνόταν μαζικά σε Αγγλία, Γαλλία από το 15ο αιώνα και μέχρι την αντικατάστασή του από τον καφέ και τσάι. Σήμερα αποτελεί ένα ρόφημα που επιστρέφει στο προσκήνιο τόσο για την εξαίσια γεύση του, όσο και για τις θεραπευτικές του ιδιότητες.

Τα συστατικά του σαλεπιού είναι αραβίνη, τραγακανθίνη, πολύ άμυλο και πολύτιμα μεταλλικά άλατα: φώσφορο και ασβέστιο. Περιέχει μια κολλώδη ουσία, την βασσαρίνη, που όταν βράσει με νερό δίνει αυτό το άριστο μαλακτικό κατά του βήχα και όλων των παθήσεων του θώρακα, αλλά και του στομάχου και των εντέρων.

Οι θερμαντικές του ιδιότητες οφείλονται κατά κύριο λόγο στο αμυλο-γλίσχρασμα που περιέχει ο βολβός. Για αυτόν τον λόγο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να μας ζεστάνει αποτελεσματικά αντί για το τσάι ή άλλα αφεψήματα.

Επειδή είναι πλούσιο σε άμυλο μπορεί να χαρίσει ενέργεια και πνευματική διαύγεια σε άτομα που την χρειάζονται όπως οι μαθητές, οι ηλικιωμένοι, οι έγκυες γυναίκες, αλλά και οι ασθενείς.

Περιέχει πολύτιμα μεταλλικά άλατα όπως φώσφορο και ασβέστιο. Βοηθά εξασθενισμένους από αρρώστιες οργανισμούς να ανακάμψουν και να αναρρώσουν γρηγορότερα.

Οι τονωτικές και αφροδισιακές του ικανότητες εντείνονται χάρη στην προσθήκη και των μυρωδικών όπως της κανέλας, του γαρύφαλλου, της πιπερόριζας, της βανίλιας.