Δεν ξέρω αν φταίει το οτι τον πρωτοαντίκρισα λουσμένο στο φως της Πανσελήνου ή ότι πήγα εκεί πριν ξημερώσει και οι ρυθμικοί ήχοι από το λέρια των προβάτων και τα πετραδάκια που παρασέρνονταν, κατεβαίνοντας το μικρό καλντερίμι, σε συνδυασμό με το άγριο τοπίο των Σακίων, δημιουργούσαν ένα σκηνικό μαγικό. Όμως αυτός ο μικρός ναός με κέρδισε πριν καν να μπω στο εσωτερικό του. Απλός, και απέριττος αλλά συνάμα επιβλητικός, σχεδόν κυριάρχος, σ' ένα τόπο όπου τον πρώτο λόγο έχει η φύση κι όχι τα ανθρώπινα δημιουργήματα.
Κτισμένος λίγο έξω από τον οικισμό του Αγίου Ιωάννη στα Σφακιά δεσπόζει πάνω σ ένα λοφίσκο όπου φτάνει κανείς περπατώντας περίπου δέκα λεπτά σ’ ένα παλιό πέτρινο καλντερίμι.
Κτισμένος λίγο έξω από τον οικισμό του Αγίου Ιωάννη στα Σφακιά δεσπόζει πάνω σ ένα λοφίσκο όπου φτάνει κανείς περπατώντας περίπου δέκα λεπτά σ’ ένα παλιό πέτρινο καλντερίμι.
Ο ναός της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου είναι ένας ιδιαίτερος ναός και λόγω της αρχιτεκτονικής και λόγω του
τοιχογραφικού του διακόσμου.
Χωρίς ίχνος δυτικότροπων αρχιτεκτονικών στοιχείων, στο κτίσμα του, και με απλοϊκές αλλά παρολαυτά ξεχωριστές μορφές στις τοιχογραφίες
του είναι μια εκκλησία που συνάδει γενικότερα με την σφακιανή κουλτούρα
ναοδομίας και διακόσμησης.
Παρότι δεν έχουν συντηρηθεί οι τοιχογραφίες του και παρουσιάζουν σε αρκετά σημεία τους σημαντικές φθορές είναι αρκετά ευδιάκριτες οι μορφές που απεικονίζουν, έμπνευση λαϊκού ζωγράφου το όνομα του οποίου δε γνωρίζουμε.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, που χωρίζει το ιερό από τον κυρίως ναό, φαίνεται να τοποθετήθηκε μεταγενέστερα μια και είναι ξεκάθαρο πως όταν κατασκευάστηκε ο ναός δεν υπήρχε πρόβλεψη για κάτι τέτοιο.
Κι αυτό προκύπτει βλέποντας στους τοίχους, δεξιά και αριστερά από το σημείο εκείνο, τις μορφές που φιλοτεχνήθηκαν και επέχουν τη θέση των δεσποτικών εικόνων του ανύπαρκτου τέμπλου της αρχικής κατασκευής.
Παρότι μικρός σε διαστάσεις ο ναός της Κοιμήσεως στον Άη Γιάννη Σφακίων φιλοξενεί τοιχογραφίες και από τους τέσσερις εικονογραφικούς κύκλους, που είθισται να βρίσκουμε σε ναούς .
Ο πρώτος κύκλος ο Χριστολογικός, αναπτύσσετε στις καμάρες με σκηνές όπως η Γέννηση, η Σταύρωση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση η Μεταμόρφωση, η Προδοσία, η Αποκαθήλωση κ.α.
Ο δεύτερος ο Θεομητορικός, δεν θα μπορούσε έτσι κι αλλιώς να απουσιάζει από ένα ναό αφιερωμένο στην Παναγία. Σε αυτόν βλέπουμε σκηνές όπως η Ευλογία της Θεοτόκου, η Κολακεία (σκηνή ασυνήθιστη και πολύ ανθρώπινη όπου ο Ιωακείμ και η Άννα έχουν την μικρή Παναγία στα γόνατα τους και παίζουν μαζί της), η Κοίμηση, ο Ευαγγελισμός κ. α.
Ο τρίτος κύκλος, ο Εσχατολογικός, βρίσκεται στον δυτικό τοίχο με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας και συνεχίζεται στους πλαϊνούς τοίχους με τους χορούς των εισερχομένων στον παράδεισο Αγίων .
Ο τέταρτος κύκλος που αφορά την στρατευόμενη εκκλησία αναπτύσσεται στην χαμηλότερη ζώνη του ναού με τους ολόσωμους μετωπικούς, και μη, Αγίους και συνεχίζεται στην κόγχη του Ιερού Βήματος με τους καλοδιατηρημένους Συλλειτουργούντες Ιεράρχες.
Μάλιστα στην ίδια ενότητα ανήκουν και οι Προφήτες που εικονίζονται στα ανύπαρκτα σφενδόνια τα οποία εδώ αποδίδονται νοερά με τα πλαίσια που τους περιβάλουν.
Πρόκειται για μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που ένας ναός αφιερωμένος στην Παναγία δεν φέρει στο σημείο αυτό την Πλατυτέρα. Η τοποθέτηση της Δέησης στην θέση αυτή δείχνει επίδραση της μοναχικής αγιογραφίας της Καππαδοκίας, σύμφωνα με τον Λασσιθιωτάκη.
Οι ναοί των Σφακίων διαθέτουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν απουσιάζουν ούτε από το συγκεκριμένο ναό.
Ειδικότερα τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά σχετίζονται με την αρχαϊκότατα και τραχιά κατασκευή και εμφάνιση τους, χωρίς δυτικές και γοτθικίζουσες επιρροές, με παράλληλη έλλειψη λιθανάγλυφων πλαισίων και γενικά διακόσμου αυτής της κατηγορίας.
Επίσης στα Σφακιά οι ναοί είθισται να διαθέτουν αρκοσόλια (τάφοι με τόξα πάνω από αυτούς). Μάλιστα δεν τα συναντάμε μόνο στους ναούς που φτιάχτηκαν επί Ενετοκρατίας αλλά ακόμα και στους σύγχρονους
Είναι ακόμα αξιοσημείωτο πως στους ναούς, σ αυτή τη γωνιά της Κρήτης, υπάρχει πάντα ένα αρχαίο αρχιτεκτονικό μέλος εντοιχισμένο κι αυτό στην περίπτωση της Κοιμήσεως το βλέπουμε στο τύμπανο στου Αρκοσολίου.
Με την κίνηση αυτοί οι Σφακιανοί ήθελαν να δείξουν πως υπάρχει μια συνέχεια στους ανθρώπους πριν και μετά την έλευση του χριστιανισμού, δηλαδή ήταν οι ίδιοι, ο ίδιος λαός, πριν και αφότου ασπάστηκαν τη νέα θρησκεία.
Μάλιστα τα προς εντοίχιση αρχιτεκτονικά μέλη προέρχονταν συνήθως από παλαιοχριστιανικές βασιλικές κι έτσι θεωρούσαν πως μετέφεραν στους ναούς των Σφακίων κάτι από την καθαγίαση και την ιερότητα που είχαν διασφαλίσει από την παρουσία τους στις παλαιοχριστιανικές.
Όλα μαρτυρούν τέλος πως ο ναός αυτός είχε ταφικό χαρακτήρα, ίσως κάποιος τοπικός άρχοντας είχε ταφεί εκεί, στο αρκοσόλιο που υπάρχει στην αυλή, ενώ ταφή έχουμε μεταγενέστερα και στο χώρο μπροστά από την είσοδο του ναού.
Ακόμα τον ταφικό χαρακτήρα του εν λόγω ναού μαρτυρούν η αφιέρωση του στην Κοίμηση της Θεοτόκου αλλά και η ύπαρξη Εσχατολογικού Κύκλου στο εικονογραφικό του πρόγραμμα.
(Τις πληροφορίες για το ναό μας διέθεσε ο Γεώργιος Σταματάκης, τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά)
Η Ελένη Βασιλάκη είναι δημοσιογράφος. Έχει εργαστεί από το 1995 μέχρι σήμερα σε εφημερίδες και ραδιοφωνικούς σταθμούς του Ηρακλείου συνεργαζόμενη παράλληλα με ΜΜΕ στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης με master στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων ενώ μιλά Αγγλικά και Ιταλικά. Λατρεύει τα ταξίδια και τις εκδρομές, τις πεζοπορίες στη φύση και τη γνωριμία με τον τόπο της και τους ανθρώπους του.