Τι ήταν τα νεραϊδοσφόντυλα και πως τα χρησιμοποιούσαν μάνες και παιδιά

 Σε παλιότερες εποχές τα μαιευτικά και γυναικολογικά προβλήματα αντιμετωπίζονταν εμπειρικά με διάφορους τρόπους.Ένας από αυτούς τους μαγικοθεραπευτικούς τρόπους ήταν, για τη μάνα και το βρέφος, τα νεραϊδοσφόντυλα. Επρόκειτο για αρχαία σφοντύλια, όμοια με τα σημερινά, με τα οποία ο λαός πίστευε πως έγνεθαν οι νεράιδες. 

Και μπορεί ο λαός να θεωρούσε πως έχουν μαγικές ιδιότητες όμως αν εξετάσει κανείς τη χρήση τους θα διαπιστώσει πως όλα κρύβουν πίσω τους μια επιστημονική, λογική εξήγηση.

Της Ελένης Βασιλάκη

Τα έβρισκαν συνήθως στα ρέματα και μάλιστα στα τριπόταμα (συμβολή τριών ποταμών) ή σε νεραϊδόραχες (αρχαία νεκροταφεία) ή στα Λενικά ή Ελληνικά, δηλαδή σε αρχαιολογικούς χώρους, πλησίον πηγών, ή ποταμών ακόμα και σε νεραϊδοσπηλιές, όπου πίστευαν πως χόρευαν οι νεράιδες με τους ήχους τυμπάνων όπου και τα έχαναν.

Αρχαία πήλινα νεραιδοσφόντυλα

Οι απλές γυναίκες του λαού πίστευαν πως οι νέες νεράιδες έβλαπταν τις λεχώνες και τα παιδιά τους και προσπαθούσαν να τα αλλάξουν με τα δικά τους παιδιά. Υπήρχαν όμως και νεράιδες αγαθοποιοί που εξασφάλιζαν καλοτυχία και υγεία στις γυναίκες και αυτές τις έλεγαν Ρηγαδομάνες, Καλές Αρχόντισσες, Τρανές κ.α.

Υπήρχε η πίστη πως την παραμονή της Πρωτομαγιάς, ή της Αγίας Μαρίνας, του Προφήτη Ηλία και στο ολόφωτο φεγγάρι του Αυγούστου μια Τρανή νεράιδα (ίσως επιβίωση της θεάς Ήρας) παρουσιαζόταν τα μεσάνυχτα σε τρείς γυναίκες, στη γριά Μπάμπω, στη Νεράιδα και στη Σφοντύλω, και τους αποκάλυπτε τη θεραπευτική χρήση των νεραϊδοσφόντυλων.

 Ακόμα τις μάθαινε τα Γεραγεδίστικα, δηλαδή τη μυστική γλώσσα των νεράιδων, που ήταν τα διάφορα συνθηματικά σύμβολα των νεραϊδοσφόντυλων. Με αυτά τα σφοντύλια και τη δύναμη που αποκτούσαν εξουδετέρωναν τις βλαπτικές επιδράσεις των κακών νεράιδων πάνω στις λεχώνες και τα παιδιά τους.

Έτσι είχαμε το νεραϊδοσφόντυλο της νεραϊδομάνας, φτιαγμένο από πηλό, το οποίο πίστευαν πως όταν το κρεμούσαν στο βρέφος και αυτό το ροκάνιζε, οι κακές νεράιδες δεν μπορούσαν να το πάρουν μαζί τους ούτε προσπαθούσαν να του πιούν το αίμα, ούτε να το αγκυλώσουν, επειδή τις κολάκευε το ότι έφερε επάνω του ένα από τα αντικείμενα τους, το νεραϊδοσφόντυλο.

Διάφορα νεραιδοσφόντυλα

Αυτό το κρεμούσαν με ένα κόκκινο γαϊτάνι στο στήθος του μωρού, μετά τον τρίτο μήνα της γέννησης του. Επειδή αυτό το σφοντύλι ήταν φτιαγμένο από πηλό ροκανίζοντας το το μωρό έπαιρνε ποσότητα ανθρακικού ασβεστίου, μαγνησίου και πυριτικών αλάτων κι έτσι δυνάμωνε, χωρίς όμως η μάνα να ξέρει την επιστημονική εξήγηση της πράξης της και ότι έτσι το μωρό της γλύτωνε από υποασβεστιαιμία και υπομαγνησιαιμία, που ήταν βασικές αιτίες για τη ραχιτική τετανία και το θάνατο βρεφών.

Άλλο σφοντύλι ήταν το λευτεροσφόντυλο. Εάν η επίτοκος ήταν πρωτάρα για να κάνει γρήγορα διαστολή του τραχήλου της μήτρας η μαμή έφραζε το στόμα της με αυτό το σφοντύλι για να λευτερωθεί με μια γλυκιά φωνή.

Το λευτεροσφόντυλο ήταν ξύλινο ή κοκκάλινο ή από ελεφαντόδοντο, συνήθως αρχαίο, το οποίο η επίτοκος συγκρατούσε σφικτά ανάμεσα στα χείλια και τα δόντια της. 

Έτσι όμως αναγκαζόταν να εκπνέει τον εισπνεόμενο από τη μύτη αέρα μέσα από τη μικρή τρύπα του σφοντυλιού, ιδίως κατά τις ωδίνες. Αυτό την ανάγκαζε να κάνει μικρές και ταχείες αναπνευστικές κινήσεις που βοηθούσαν εξασφαλίζοντας χαλάρωση του τραχήλου.

Γαλοσφόντυλα

Υπήρχαν επίσης τα γαλοσφόντυλα που ήταν ξύλινα με διάφορα εγχάρακτα στοιχεία στις επιφάνειες τους. 

Ήταν σκόπιμα φτιαγμένα από γερό ξύλο καρυδιάς, κέδρου, ελάτης, σφενδάμου, η πιξαριού ή από κόκκαλο ή ελαφαντόδοντο ή μέταλλο για να μην τα τρώει το σαράκι, να μην καίγονται εύκολα και να μην σπάνε επειδή το γάλα της μάνας ήταν ιερό και δεν έπρεπε να πεταχτεί, να καεί ή να σταματήσει.

Οι μαστοί της γυναίκας λόγω της τεράστιας σημασίας του θηλασμού θεωρούνταν πως ματιάζονταν πολύ εύκολα μαζί με το γάλα τους γι αυτό οι μανάδες φορούσαν επάνω τους τα γαλοσφόντυλα.

Τα εγχάρακτα στοιχεία τους μάλλον ήταν ιατρικοί συμβολισμοί, ίσως και στην άγνωστη γλώσσα των νεράιδων, και υπενθύμιζαν, μεταξύ άλλων,  στην αγράμματη μικρομάνα πόσες φορές έπρεπε να θηλάζει την ημέρα και πόσους μήνες. 

Τα γαλοσφόντυλα ήταν συνήθως δύο ή τρία και τα φορούσε η γυναίκα με ένα κόκκινο γαϊτάνι μπροστά στο στήθος της και το καθένα τους ήταν διαφορετικό για το εκάστοτε πρόβλημα της γαλουχίας.

Άλλο νεραϊδοσφόντυλο ήταν το αλησμονοσφόντυλο. Όταν η γυναίκα μετά τον τοκετό είχε μεγάλη αιμορραγία από ρήξη του τραχήλου έλεγαν πως την πάτησε ο Άλης, ένα δαιμονικό και κακοποιό πνεύμα.

Η ονομασία ίσως να έχει μικρασιαστική προέλευση από τον ποταμό Άλη που βρίσκεται στη Μικρά Ασία. Όταν λοιπόν η μάνα άρχιζε να αιμορραγεί η μαμή έβαζε δυο ξύλινα σφοντύλια που είχε βουτήξει στο λάδι του καντηλιού της Παναγίας της Μεγαλοσπηλιώτισσας, πάνω στους βολβούς των ματιών της σφίγγοντας τα με ένα μαντήλι.

Έτσι στο 60% των περιπτώσεων η αιμορραγία σταματούσε ή μειώνονταν . Η εξήγηση είναι πως όταν ασκηθεί πίεση στους οφθαλμούς και τους βολβούς προκαλείται άμεση βραδυκαρδία, πτώση της αρτηριακής πίεσης και ελάττωση της θερμοκρασίας του σώματος πράγμα που μειώνει και την αιμορραγία.

Το βυζοσφόντυλο ήταν ένα ακόμα νεραϊδοσφόντυλο από πέτρα ή ελεφαντόδοντο που είχε μαζί της πάντα η μαμή. Το χρησιμοποιούσε όταν το παιδί είχε κακοπάθει στη γέννα για να το βοηθήσει να βυζοπιάσει την τρίτη ημέρα.

 Η μαμή το έτριβε αμέσως μετά το τοκετό σταυρωτά τρείς φορές πρώτα στο μέτωπο, μετά στις μασχάλες, και στη συνέχεια στο τριχωτό του εφηβαίου.

 Μετά έβαζε σε λεπτό τουλουπάνι λίγη βενετσιάνικη ζάχαρη και το περνούσε από την τρύπα του σφοντυλιού, σαν ρογοβύζι, και το έδινε στο βρέφος να το απομυζά μέχρι τα μεσάνυχτα της τρίτης ημέρας. Τότε έλεγαν θα έβρισκαν το βρέφος οι Τρείς Μοίρες και θα τα καλομοίρωναν γιατί θα αναγνώριζαν στο σφοντύλι τους πάνω στο μωρό και έτσι θα το έκαναν φαγανό.

Υπήρχαν κι άλλα σφοντύλια, συνολικά ξεπερνούσαν τα σαράντα, τα οποία χρησιμοποιούνταν από τις γυναίκες σε διάφορες περιόδους, όταν η ιατρική επιστήμη δεν έφτανε ως αυτές, χρήση που επέζησε σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι και το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σε πολλά από αυτά και στον τρόπο χρήσης τους υποκρύπτονται  χρήσιμες παρατηρήσεις των εμπειρικών γιατρισσών, που με ευλάβεια τηρήθηκαν κυρίως σε σκοτεινές περιόδους όπως η Τουρκοκρατία.

Η ιατρική ερμηνεία και περιγραφή αυτών των νεραϊδοσφόντυλων αποτελεί σημαντική συμβολή στην εθνοιατρική, τη λαογραφική μαιευτική και γυναικολογία, αλλά και στη λαογραφική μαστολογία και παιδιατρική λαογραφία καθώς απομυθοποιεί τα μαγικά εγχάρακτα σύμβολα των γαλασφοντύλων αλλά και το πώς κατέληγαν όλα αυτά τα σφοντύλια να βοηθούν τη νεαρή μάνα.

 (ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε ιστότοπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)

(Τα στοιχεία που παρατέθηκαν προέρχονται από την εισήγηση του Χρήστου. Θ. Οικονομόπουλου στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τη Λαική Ιατρική που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο το 2000).