Το μοναδικό γνωστό μοναστήρι του Αγίου Μηνά στην Κρήτη λειτούργησε στο Σκαλάνι

Λησμονημένο, λόγω της ερείπωσης του, ήταν το Μοναστήρι του Αγίου Μηνά, το μοναδικό γνωστό μέχρι σήμερα Μοναστήρι αφιερωμένο στο Άγιο στην Κρήτη, μέχρι που ο Καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης ανακάλυψε έγγραφα που πιστοποιούσουν την ύπαρξη του.

Έρευνα του γνωστού πανεπιστημιακού το 1980 στα νοταριακά έγγραφα των κρατικών αρχείων της Βενετίας και ειδικότερα σε δύο δικαιοπρακτικά έγγραφα του νοτάριου του Χάνδακα Νικολάου Νέγρη έδειξαν πως τα χαλάσματα, στη θέση που ακόμα και σήμερα οι Σκαλανιώτες αποκαλούν Άγιο Μηνά, ανήκουν στο εν λόγω μοναστήρι.

Το πρώτο έγγραφο με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1598 εμφανίζει τον ηγούμενο Αρσένιο Στρατηγό να παραχωρεί ως σημισακά τα κτήματα της Μονής στο Γιακουμή Κορνάρο για να τα καλλιεργεί, με αντάλλαγμα από εκείνον 30 δουκάτα τα οποία σκοπεύει να χρησιμοποιήσει για να βελτιώσει την κατάσταση του μοναστηριού.

Το δεύτερο, με χρονολογία 14 Ιανουαρίου 1627, το οποίο ήταν και το πιο σημαντικό, έδινε πληροφορίες για κατάρρευση της εκκλησίας του μοναστηριού του Αγίου Μηνά, πράγμα που είχε αναγκάσει τον Πιέρο Σαλαμόν, επίτροπο και εκτελεστή της διαθήκης του ευγενούς Αλεσάντρο Πασκουαλίγκο, στου οποίου το φέουδο βρισκόταν το κτίσμα, να πάρει επειγόντως μέτρα για την αποκατάσταση του ναού και γενικότερα για τη συντήρηση της Μονής.

Στο ίδιο έγγραφο υπάρχει η πληροφορία πως μετά την κατάρρευση του ναού διορίστηκε ηγούμενος και εφημέριος στη Μονή του Αγίου Μηνά ο ιερομόναχος Φιλόθεος Κουτέμης με όρο, να κατοικήσει αμέσως εκεί, να φροντίσει για την αποκατάσταση της εκκλησίας και των κελλιών, να καλλιεργεί τα κτήματα και να καρπώνεται τα εισοδήματα της Μονής, εφ όρου ζωής.

 Επίσης του δόθηκε το δικαίωμα να επιλέξει τον διάδοχο του στην ηγουμενία με τους ίδιους όρους, αρκεί να τον εγκρίνει ο επίτροπος του Πασκουαλίγκο, Πιέρο Σαλαμόν. Στους όρους επίσης ξεχωρίζει η υποχρέωση κάθε χρόνο, στις 11 Νοεμβρίου, ημέρα γιορτής του Αγίου Μηνά, να ανάβει μια λαμπάδα βάρους μιας λίτρας στολισμένης με το οικόσημο του Πασκουαλίγκου, για την ανάπαυση της ψυχής του δωρητή.

Μετά το 1627 ουδεμία πληροφορία υπάρχει για την τύχη της Μονής. Φαίνεται πως λειτούργησε μέχρι και την Άλωση του Χάνδακα από τους Τούρκους το 1669.

Σήμερα ενδείξεις ύπαρξης της Μονής βρίσκουμε 1500 μέτρα ανατολικά του Σκαλανίου στη θέση Άγιος Μηνάς. Η ερειπωμένη εκκλησία στο σημείο αυτό μάλλον ήταν δίκλιτη με το δεύτερο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Αντώνιο, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων.

Όλη η περιοχή γύρω από την Μονή λέγεται Αποσάμι , στοιχείο που συναντάμε και στο πρώτο έγγραφο που βρήκε ο Θεοχάρης Δετοράκης. Μάλιστα ένας ερειπωμένος νερόμυλος σε κοντινή απόσταση λέγεται ακόμα και σήμερα Πατερικός, προφανώς γιατί ανήκε στους πατέρες της Μονής του Αγίου Μηνά.

Μια ακόμα, μη επιβεβαιωμένη, παράδοση από την περιοχή μας λέει πως το μοναστήρι του Αγίου Μηνά στο Σκαλάνι ήταν κατοικία του Μητροπολίτη Κρήτης, πράγμα δίόλου απίθανο αν σκεφτεί κανείς πως τα πρώτα 60 χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο μητροπολίτης Κρήτης δεν είχε μητροπολιτικό ναό στο Χάνδακα και αναγκαζόταν να διαμένει σε κοντινά μοναστήρια.  

(Πληροφορίες και υλικό αντλήθηκε από το βιβλίο "Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, ο Άγιος του Μεγάλου Κάστρου" , 1995)