Κρυμμένοι θησαυροί στα μεταβυζαντινά γιατροσόφια και φαρμακευτικά βοτανολόγια

Τα βότανα της Κρήτης είναι μοναδικά, τα καλύτερα και με τις πιο αποτελεσματικές ιδιότητες. Αυτό τουλάχιστον συμπεραίνει όποιος μελετήσει το κρητικο-ενετικό φαρμακευτικό βοτανολόγιο του 17^ου αιώνα που εντοπίστηκε στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και παρουσίασε συνοπτικά σε εκδήλωση του Ιατρικού Μουσείου Κρήτης ,ο Αγαμέμνονας Τσελίκας.

Της Ελένης Βασιλάκη

Ο Προϊστάμενος  του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης,  Αγαμέμνονας Τσελίκας, μίλησε σε εκδήλωση στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, μετά από πρόσκληση του Μουσείου, για τα «Μεταβυζαντινὰ ιατροσοφικά χειρόγραφα και φαρμακευτικά βοτανολόγια» παρουσιάζοντας και το κρητικο-ενετικό φαρμακευτικό βοτανολόγιο που βρέθηκε στην Ιταλία κι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μάλιστα αντίγραφο του παραχώρησε στο Ιατρικό Μουσείο Κρήτης με την ευχή να αξιοποιηθεί.

Στις 29 του σελίδες του βοτανολογίου, γραμμένες από λατινικής καταγωγής φυσιοδίφη, που διέμενε στην Κρήτη, υπάρχουν 58 καταγραφές διανθισμένες με αναφορές στον Άγιο Τίτο, στον πρώτο Κρητικό Πάπα Αλέξανδρο, σε αρχαίους συγγραφείς, αλλά και με επισημάνσεις για το κερί, το άμυλο, το μέλι και άλλα συστατικά.

Η ιδιαιτερότητα του ωστόσο έγκειται στο πόσο πολύ εκθειάζει οτιδήποτε φύεται στην Κρήτη ο συντάκτης του, φθάνοντας μάλιστα σε σημείο να γράφει πως τα κυπαρίσσια φύονται μόνο στην Κρήτη.

Ο κ Τσελίκας αναφέρθηκε ενδεικτικά στις καταγραφές του συγκεκριμένου βοτανολογίου για το κυπαρίσσι, το ασπλήνιο, το κρεμμύδι και το δίκταμο.

Ο καρπός και τα φύλλα του κυπαρισσιού, περιγράφεται μέσα στο βοτανολόγιο, πως αποτελούν αντίδοτο για τις δηλητηριάσεις ενώ το αφέψημα τους μειώνει τον πονόδοντο. Ο δε δίκταμος βγάζει από το σώμα οτιδήποτε νεκρό ενώ με μπομπότα γίνεται καθαρτικό. Παράλληλα βοηθά τις γυναίκες στον τοκετό.

Μάλιστα, από τις σελίδες του βοτανολογίου προκύπτει πως  γινόταν και εξαγωγή του δίκταμου στη Βενετία από την Κρήτη.

Στη διάρκεια της ομιλίας του ο κ Τσελίκας παρουσίασε σειρά χειρογράφων, που εντόπισε σε ιδιωτικές, δημόσιες και μοναστηριακές βιβλιοθήκες, τα οποία αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό και μάλιστα αναξιοποίητο.

Ο ίδιος ξεκίνησε την ενασχόληση του με παλαιά χειρόγραφα αυτού του είδους στις αρχές της δεκαετίες του 70 όταν τυχαία σε μοναστήρι των Πατρών εντόπισε ένα καλογραμμένο χειρόγραφο με γιατροσόφια.

Έκτοτε όλο και πιο συχνά τέτοια χειρόγραφα έπεφταν στα χέρια του, τα περισσότερα με αναφορές σε αρχαίους Έλληνες και ξένους γιατρούς.

Την πρώτη φορά ωστόσο που επιχείρησε να παρουσιάσει το περιεχόμενο, όσων είχε συλλέξει, σε ακροατήριο με γιατρούς εισέπραξε ειρωνεία και τον καγχασμό.

Ο ίδιος δεν το έβαλε κάτω και συνέχισε την έρευνα του βλέποντας με την πάροδο του χρόνου μια μεταστροφή κι ένα αυξημένο ενδιαφέρον για όλα αυτά τα βότανα και τα γιατροσόφια του παλιού καιρού, όχι μόνο από γιατρούς αλλά και από ιστορικούς, φιλολόγους κ.α

Η μελέτη τους, εξάλλου, πέρα από το καθαρά ιατροφαρμακευτικό περιεχόμενο παρουσιάζει ενδιαφέρον ιστορικό, γλωσσολογικό,  τομείς που καλύπτουν ένα ευρύτερο φάσμα επιστημόνων.

Στην χθεσινή εκδήλωση ο κ Τσελίκας προέβαλε σειρά τέτοιων χειρογράφων εξηγώντας πως γενικότερα αυτής της κατηγορίας τα χειρόγραφα εμπεριέχουν κείμενα γραμμένα στο απλό ελληνικό ιδίωμα, με διάσπαρτες λέξεις τουρκικές, αραβικές, γαλλικές κτλ. Άλλα έχουν υπογραφή του συντάκτη τους κι άλλα είναι ανώνυμα ενώ σχεδόν στο σύνολο τους προέρχονται από την ελληνόφωνη Ανατολή.

Αναζητώντας την πηγή των πληροφοριών που περιλαμβάνουν κατέληξε πως προέκυψαν από διάφορες επιτομές. Κάποια περνούν στην εποχή τους την αρχαία σοφία και γνώση ενώ άλλα μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες όπως αυτό της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους, του 1660, που σε τουρκική επιγραφή του αναφέρεται στην προσπάθεια ίδρυσης ιατρικής σχολής στο Αιτωλικό της Ακαρνανίας.

Κάποια άλλα εμφανίζουν και σχέδια, όπως εκείνο που παρουσίασε ο κ Τσελίκας με την αλληλεπίδραση των τεσσάρων ουσιών στο ανθρώπινο σώμα, δηλαδή του αίματος, της ξανθής χολής, της μέλανος χολής και του φλέγματος, που πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία.

Όσο για το τι συστήνουν αυτά τα χειρόγραφα να κάνουν οι ασθενείς ή όσοι φροντίζουν τους ασθενείς; εκεί το περιεχόμενο είναι ιδιαίτερα πλούσιο και παρότι ακούγεται σ εμάς σήμερα περίεργο μάλλον δεν θα πρέπει να το απορρίπτουμε με μεγάλη ευκολία.

Περίεργα γιατροσόφια

Έτσι ειδικότερα, σε χειρόγραφο της περιόδου εκείνης βρίσκουμε την πρακτική του υποκαπνισμού με βότανα σε άτομο που δεν μπορεί να κάνει παιδιά, αφού προηγουμένως έχει ακολουθήσει συγκεκριμένη δίαιτα.

Σε άλλα έχουμε αναφορές στη σημαντική πρακτική της φλεβοτομίας ,την οποία εφάρμοζαν πρόσωπα ειδικά εκπαιδευμένα στις τομές ή στην τοποθέτηση βδέλλας στα κατάλληλα σημεία του σώματος. Αυτή η πρακτική σε ορισμένα χειρόγραφα συνδέονταν και με τις κινήσεις των πλανητών και της σελήνης, οι οποίες και έδιναν τις σωστές ημέρες για αποτελεσματική φλεβοτομία.

Γενικότερα, όπως είπε ο κ Τσελίκας, η σύλληψη και αντισύλληψη απασχολούσε πολύ την επίμαχη περίοδο τους ανθρώπους που είχαν διάφορες συνταγές για να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα που προέκυπταν. Μεταξύ άλλων βλέπουμε σε χειρόγραφο να προτείνεται σε άντρα που δεν κάνει παιδιά να πάρει το σπόρο από αυγό να τον προσθέσει σε άλλο αυγό και να το καταναλώσει. Σε άλλο συστήνεται το λάδι μοσχοκάρυδου προς παρακίνηση για συνουσία... 

Έχοντας μελετήσει εκατοντάδες τέτοια χειρόγραφα ο  φιλόλογος και παλαιογράφος  Αγαμέμνονας Τσελίκας επεσήμανε πως έχουμε έναν πραγματικό θησαυρό στα χέρια μας αλλά αρκούμαστε στα έτοιμα. 

Στο σημείο αυτό ανέφερε το παράδειγμα καθηγητή ιατρικής που έστειλε φοιτητές του, στην ειδικότητα της δερματολογίας, να ψάξουν μαζί του σε τέτοια χειρόγραφα γιατροσόφια για το δέρμα. Οι φοιτητές βρήκαν γιατροσόφια για δύο δερματικά προβλήματα, τα ανέλυσαν, βρήκαν τις δραστικές ουσίες των βοτάνων που περιείχαν, έκαναν πειράματα και στο τέλος προέκυψε αποτελεσματικότητα που ξεπερνούσε το 80% και στις δύο περιπτώσεις, με βάση αυτά τα απλά λαϊκά γιατροσόφια. 

 (ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)