Τα Ηλιούγεννα, τα Χριστούγεννα και γιορτινές συνήθειες με πιθανές ρίζες από την αρχαιότητα

Τα Χριστούγεννα, η εορτή της ανάμνησης της γεννήσεως του Ιησού Χριστού, αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες γιορτές και μια ημέρα χαράς και ελπίδας για όλον τον κόσμο. 

Ιχνηλατώντας την ιστορικότητα της εορτής ανακαλύπτουμε ενδιαφέροντα στοιχεία που αφορούν στην ημερομηνία της αλλά και συσχετίσεις με συνήθειες στον αρχαίο κόσμο.

Οι αρχαίοι Έλληνες κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου γιόρταζαν την γέννηση του Διονύσου.

Τον χειμώνα θρηνούσαν το σκοτωμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, αλλά στις 30 Δεκεμβρίου γιόρταζαν την αναγέννησή του. Αυτή η αρχαία Ελληνική γιορτή, είχε επίσης ταυτιστεί και με την γιορτή του Ηλίου, τον οποίο οι αρχαίοι λαοί είχαν θεοποιήσει. 

Συγκεκριμένα στους Έλληνες, είχε ταυτιστεί με τον Απόλλωνα, ο οποίος απεικονιζόταν πάνω στο ιπτάμενο άρμα του να μοιράζει το φως του Ηλίου. 

Οι αρχαίοι λαοί αναπαριστούσαν την κίνηση του ήλιου με την ζωή ενός ανθρώπου που γεννιόταν κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου, μεγάλωνε βαθμιαία και πέθαινε ή ανασταίνονταν τον Μάρτιο την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας, συμβολίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αναγέννηση του φυτικού βασιλείου μέσα από την μήτρα της Γης. 

Το χειμερινό Ηλιοστάσιο, 22-25 Δεκεμβρίου, σημαίνει την αρχή του χειμώνα και ο Ηλιος τότε αρχίζει βαθμιαία να αυξάνει την ημέρα έως ότου εξισωθεί με την νύχτα, κατά την Ισημερία τον Μάρτιο. 

Τότε ο Ήλιος νικά το σκοτάδι, και έρχεται η άνοιξη, η εποχή της αναγέννησης για την φύση.

Στην αρχαία Ρώμη είχαμε τις δημοφιλείς γιορτές των Σατουρνάλιων προς τιμήν του Κρόνου, τον Δεκέμβριο, αλλά και της θεάς Δήμητρας.

Τα Σατουρνάλια ήταν από τις σημαντικότερες γιορτές και ονομάζονταν: «Dies invicti solis», δηλαδή «Ημέρα του αήττητου ήλιου». Ξεκινούσαν στις 17 Δεκεμβρίου και διαρκούσαν επτά ήμερες.

Οι Αιγύπτιοι στις 25 Δεκεμβρίου γιόρταζαν επίσης την γέννηση του θεού-ήλιου, Όσιρη.

Για την ιστορία να πούμε πως εικόνα για την ακριβή ημερομηνία κατά την οποία γεννήθηκε ο Χριστός δεν υπάρχει. Κάποιοι θεολόγοι τοποθετούν τη γέννηση του μεταξύ 18 Νοεμβρίου και 28 Μαρτίου. Η βίβλος δεν μας δίνει επίσης ημερονημία. Έτσι η 25η Δεκεμβρίου φέρεται να καθιερώθηκε από την Εκκλησία, κάπου στον 4ο αιώνα, επειδή ήταν κοντά σε ημερομηνίες με παγανιστικές γιορτές και ήθελε με αυτό τον τρόπο να τις εξοβελίσει. 

Άλλα έθιμα με αρχαίες ρίζες

Πίσω από τα κάλαντα κρύβεται ένα αρχαίο Ελληνικό έθιμο με το όνομα Ειρεσιώνη, που αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο ο οποίος ευρισκόμενος στην Σάμο σκάρωσε διάφορα τραγούδια τα οποία μαζί με μια ομάδα παιδιών τα τραγουδούσαν στα σπίτια των πλουσίων ευχόμενοι πλούτο, χαρά και ειρήνη. 

Τα παιδιά γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας κλαδιά ελιάς ή δάφνης στολισμένα με μαλλί (σύμβολο υγείας και ομορφιάς) και καρπούς κάθε λογής, τραγουδώντας για καλύτερη τύχη και γονιμότητα της γης. 

Πολλά από τα παιδιά έφερναν τον κλάδο σπίτι τους και τον κρεμούσαν στην πόρτα όπου έμενε όλο το έτος, κάτι σαν τη δική μας Πρωτομαγιά.

Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Αποστόλου Αρβανιτόπουλου, σχετικά με τα έθιμα του χριστουγεννιάτικου δέντρου και των καλάντων, σώζει ο Φίλιππος Βρετάκος στο βιβλίο του "Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των". Σε αυτό το βιβλίο του ο Φίλιππος Βρετάκος γράφει:

"Το χριστουγεννιάτικον δένδρον συμβολίζει την αιωνιότητα της ζωής, διότι δεν γηράσκει και δεν χάνει, επομένως, την νεότητά του.  Το δένδρον όμως των Χριστουγέννων δεν το ευρίσκω, εγώ τουλάχιστον, ως ξενικήν συνήθειαν, ως νομίζεται γενικώς, αλλ' εν μέρει ως αρχαίαν ελληνικήν. Είναι, δηλαδή, υπολείμματα της περιφήμου "ειρεσιώνης", και της "ικετηρίας" των αρχαίων Ελλήνων, και μάλιστα των αρχαίων Αθηναίων.

Ήσαν δε η μεν Ικετηρία κλάδος ελαίας, από του οποίου εκρέμων ποκάρια μαλλιού, και έφερον αυτόν όσοι ήθελον να ικετεύσουν τον Θεόν ομαδικώς, δια την απαλλαγήν του τόπου από δεινού τινός κακού, π.χ. από νοσήματος, πανώλους, χολέρας ή ομοίου. 

Ως επί το πολύ, όμως, εβάσταζε την Ικετηρίαν άνθρωπος, ο οποίος ήθελε να τεθή υπό την προστασίαν θεού και της ανωτέρας αρχής, για να προβή εις αποκαλύψεις εναντίον ισχυρών ανθρώπων ή αρχόντων." 

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Γερμανία στο τέλος του 16ου, αλλά έως τις αρχές του 19ου αιώνα δεν ήταν διαδεδομένο ευρέως καθώς τοποθετούνταν μόνο στις εκκλησίες.

Σταδιακά το δένδρο άρχισε να γεμίζει με διάφορα χρήσιμα είδη,κυρίως φαγώσιμα, κι αργότερα με ρούχα κι άλλα είδη καθημερινής χρήσης συμβολίζοντας την προσφορά των Θείων Δώρων. 

Στην σύγχρονη Ελλάδα το έθιμο το εισήγαγαν οι Βαυαροί με τον στολισμό στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833. Μετά τον το Β’ παγκόσμιο πόλεμο το δέντρο με τις πολύχρωμες μπάλες μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια.

Φυσικά μεγάλη εντύπωση προκαλεί και το μυθολογικό γεγονός του "Αγιοβασίλη" με το έλκηθρο του που το κινούν οι ιπτάμενοι τάρανδοι.

Κι αυτό ίσως έχει ρίζες από την Αρχαία Ελλάδα. Το μήνα Δεκέμβριο οι Έλληνες γιόρταζαν τον Διόνυσο αλλά και τον  Απόλλωνα παριστάνοντας τον πάνω στο ιπτάμενο άρμα του, να μοιράζει το φως.

Το άρμα έγινε έλκηθρο, τα άλογα έγιναν τάρανδοι και το "δώρο" του φωτός που μοίραζε στους ανθρώπους έγινε στην κυριολεξία "μοίρασμα δώρων".

Τέλος το κόψιμο της βασιλόπιτας αποτελεί εξέλιξη του αρχαίου Ελληνικού εθίμου του εορταστικού άρτου, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στους θεούς σε μεγάλες αγροτικές γιορτές, όπως τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια.