Θεοί από την Ανατολή στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου-Ο καταφανής θρησκευτικός συγκρητισμός

Ένα πραγματικά μαγικό ταξίδι στις θεότητες της Ανατολής και σ’ όλα εκείνα τα στοιχεία που μαρτυρούν τον συγκρητισμό, δηλαδή τον   συγκερασμό και τη συγχώνευση στοιχείων διαφόρων θρησκειών αλλά και τη συνεπακόλουθη κοινή καταγωγή όλων των θρησκειακών φαινομένων, είχαν την ευκαιρία να κάνουν όσοι παρακολούθησαν τις δύο νέες θεματικές ξεναγήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου. 

Η ξενάγηση είχε θέμα "Θεοί από την Ανατολή" και βασίστηκε σε εκθέματα των προϊστορικών και κλασικών χρόνων.

Της Ελένης Βασιλάκη

Οι αρχαιολόγοι Δημήτρης Σφακιανάκης και Κλεάνθης Σιδηρόπουλος ήταν εκείνοι που, μέσα από επιλεγμένα εκθέματα του Μουσείου, έδειξαν πόσο πολύ οι θεότητες λαών της Ανατολής «μπερδεύτηκαν» μ’ εκείνες της προϊστορικής Κρήτης αλλά και μεταγενέστερα στους κλασικούς χρόνους.

Όπως εξήγησε ο κ Σφακιανάκης τη θρησκεία αυτών των περιόδων στην Κρήτη αλλά και στην Ανατολή χαρακτήριζαν η θεοκρασία και ο εκλεκτικισμός. 

Θεοκρασία εννοούμε τις ιδιότητες μιας θεότητας που ενσωματώνονται σε άλλες θεότητες ενώ εκλεκτικισμό την επιλεκτική υιοθέτηση στοιχείων που μας ταιριάζουν κατά περίπτωση.

Στην Κρήτη, κατά τη μέση εποχή του Χαλκού, βλέπουμε τη θεοκρασία μέσα από τη μεγάλη Μητέρα Θεά που χάνει το γιο της και μετά αυτός ανασταίνεται μαζί με τη φύση.

Στην Ανατολική Μεσόγειο σε όλες τις θρησκείες έχουμε μια Μητέρα Θεά κι ένα αρσενικό πάρεδρο που τη γονιμοποιεί κάθε χρόνο ,χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν αυτό το αρσενικό είναι γιος ή σύντροφος.

Στην Αίγυπτο η θεά Ίσιδα ήταν αδελφή του Όσιρη και γυναίκα του εκφράζοντας με αυτό τον τρόπο την ηθική της αυτοκρατορικής αυλής της Αιγύπτου όπου προβλεπόταν ο γάμος μεταξύ αδελφών.

Ένα πιθάρι, που βρίσκεται ανάμεσα σε εκθέματα του Μουσείου μας, και μάλιστα όχι τα ευρέως γνωστά, αποτυπώνει επάνω του, σύμφωνα με τον κ Σφακιανάκη, όλη τη θρησκειολογία των Μινωιτών και την θρησκειακή όσμωση μαρτυρώντας το κοινό λεξιλόγιο των θρησκειολογικών φαινομένων . 

Πρόκειται για εύρημα που χρονολογείται γύρω στο 1550 π.Χ. με κάθε παράσταση επάνω του να έχει μια συγκεκριμένη θέση που κάτι θέλει να μας δείξει.

Βλέπουμε ειδικότερα στις παραστάσεις του να ξεχωρίζουν, στο επάνω μέρος του πιθαριού,  ανάμεσα στα βούκρανα, ο διπλός πέλεκυς και πάνω από αυτόν το κρίνο με την αναπαράσταση αυτή να αναπαράγει τη σύγκλιση των θεοτήτων Άθωρ και Ίσιδας της Αιγύπτου, με την τελευταία να χάνει το θρόνο της ενσωματώνοντας το σύμβολο της Άθωρ. 

Ο διπλός πέλεκυς αυτής της παράστασης είναι χαρακτηριστικό σύμβολο του αιγιακού πολιτισμού παρατηρώντας όμως πως είναι διαφορετικός από τον διπλό πέλεκυ που κοσμεί άλλα σημεία του πιθαριού, ενδιάμεσα των βουκράνων.

Την περίοδο από το 1700-1580 π.Χ παρατηρούμε νέες μορφές και νέα ζώα, εκλεκτικιστικά να μπαίνουν στη θρησκεία των Μινωιτών με προέλευση από την Κοιλάδα του Νείλου. 

Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα η κεφαλή αιλουροειδών. Η γάτα ως μορφή έτσι κι αλλιώς, σημειώνει ο αρχαιολόγος, αφομοιώνει τις ιδιότητες τουλάχιστον τριών θεοτήτων.

Σε άλλο σημείο του Μουσείου εκτίθενται τεράστια κέρατα καθοσιώσεως από πωρόλιθο που βρέθηκαν στο Μέγαρο Νίρου (1500-1450 π.Χ), τα οποία είναι ταυτόχρονα ένα τεράστιο ακχετ, σύμβολο της ανατολής και της δύσης του ηλίου που έστεφε τα ιερά κτίρια αναπαριστώντας τον ορίζοντα απ όπου βγαίνει ο ήλιος.

Εύκολα θ' αναρωτηθεί κανείς αν όλες αυτές οι επιρροές από την Ανατολή στη θρησκεία των Μινωιτών είναι προνόμιο μόνο της ελίτ. 

Ο κ Σφακιανάκης ήταν κατηγορηματικά αρνητικός ως προς αυτό εξηγώντας πως τις βλέπουμε κατά κόρον και στα ιερά κορυφής όπου προσέρχεται και ο απλός λαός.

Το 17^ο αιώνα π. Χ μάλιστα βλέπουμε μια περίεργη εστίαση στην Κρήτη  στο αιγυπτιακό σκαθάρι, τον κοπρίτη, όπως λέγεται, που διαφέρει από άλλα είδη σκαθαριών και συνδέεται με την αναγέννηση και τη ζωή και κατ’ επέκταση με τον αιγυπτιακό Όσιρη. 

Σε αρκετά ιερά κορυφής βλέπουμε ομοιώματα του κοπρίτη που μετά από ένα διάστημα κατά περίεργο τρόπο εξαφανίζονται και δεν χρησιμοποιούνται ξανά.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεοποιούσαν ζώα για πρακτικούς λόγους τις περισσότερες φορές: τη γάτα επειδή έτρωγε τα ποντίκια και τα φίδια κι έτσι έσωζε τη σοδειά τους, τον πίθηκο επειδή προσέγγιζε στον άνθρωπο και αντιπροσώπευε ταυτόχρονα το γήινο και το θεϊκό.

Στην προθήκη με τα ευρήματα παλαιοανακτορικών ιερών κορυφής στην Κρήτη βρίσκεται ένα πολύ ιδιαίτερο έκθεμα που γεννά ερωτηματικά. 

Πρόκειται για ένα μικροσκοπικό κεφάλι πιθήκου που βρέθηκε στο ιερό του Μαμαλούκου στο Καστέλι Πεδιάδος (1900-1800 π.Χ). 

Ίσως να είναι και η πρώτη απεικόνιση πιθήκου στην Κρήτη κι έχει ενδιαφέρον αν ποτέ μάθουμε πως βρέθηκε σε ένα λαϊκό ιερό κορυφής.

Στις προθήκες του Μουσείου με τους σφραγιδόλιθους και τις παραστάσεις τους μια από τις πιο ιδιαίτερες μορφές είναι ο Μινωικός Δαίμονας ,που επίσης ανάγει την καταγωγή του από την κοιλάδα του Νείλου, φέροντας μάλιστα τη μορφή θεότητας από εκείνα τα μέρη.

Γενικότερα στις θρησκείες, ανέφερε ο κ Σφακιανάκης, βλέπουμε έναν αέναο κύκλο όπου ο ένας δίνει κι ο άλλος παίρνει και σ αυτό το επίπεδο η Αίγυπτος ήταν πολύ ισχυρή καθώς εκεί θεοποιούσαν όλες τις συναισθηματικές μεταπτώσεις των ανθρώπων.

 Έτσι βλέπουμε για παράδειγμα αλλού την Ίσιδα να κλαίει, αλλού να είναι χαρούμενη κτλ. Βέβαια και στο σήμερα μπορούμε να κάνουμε αναγωγές, σε αυτό το επίπεδο, παρατηρώντας πόσα επίθετα έχουν αποδοθεί για παράδειγμα στην Παναγία.

Ένα ομοίωμα σείστρου, που ήταν ιερό μουσικό όργανο στην Αίγυπτο, φετίχ της θεότητας Άθωρ για να αποδιώχνει τα κακά πνεύματα, βρέθηκε ως ταφικό κτέρισμα στις Αρχάνες κι είναι κι αυτό ανάμεσα στα ευρήματα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Αιώνες αργότερα η ενσωμάτωση στοιχείων από την Ανατολή συνεχίζεται στην Κρήτη. Η ξενάγηση στο Αρχαιολογικό Μουσείο περνά στην αίθουσα με τα αγάλματα και τον αρχαιολόγο Κλεάνθη Σιδηρόπουλο να εξηγεί πως η αποικιοκρατία βοήθησε προς αυτή την κατεύθυνση αφού έφερε σε επαφή τους Έλληνες με τους εκεί πολιτισμούς. 

Με τον ίδιο τρόπο λειτούργησαν και  οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή. Οι Κρήτες, λόγω του εμπορίου που είχαν αναπτύξει, της συμμετοχής πόλεων από το νησί μας στον αποικισμό άλλων περιοχών αλλά και της μισθοφορίας, που ήταν προσφιλής στους κατοίκους της Κρήτης, συνέχιζαν να προσλαμβάνουν στοιχεία του θρησκευτικού πολιτισμού της Ανατολής.

Έτσι βλέπουμε τη φρυγική θεότητα Κυβέλη να απεικονίζεται σε εύρημα της αρχαίας Λύττου, την Αρτέμιδα την Εφέσια σε νόμισμα της Γόρτυνας του 67 π.Χ αλλά και το Δία με κέρατα του Αιγύπτιου Άμμωνα σε νόμισμα από το Αφρατί.

Στην Αρχαία Γόρτυνα συναντάμε ένα από τα σημαντικότερα ιερά αιγυπτιακών θεοτήτων όπου και βρέθηκαν επιγραφές που βεβαιώνουν αυτή την υιοθέτηση στοιχείων από την Αίγυπτο.

 Το ιερό αυτό κάηκε το 100 μ. Χ ωστόσο ανοικοδομήθηκε όπως αναγράφεται σε άλλη επιγραφή . Στο χώρο αυτό βρέθηκαν πέντε σημαντικά αγάλματα.

Από αυτά βλέπουμε, στο Μουσείο του Ηρακλείου,  δύο εκπληκτικά της Ίσιδος-Περσεφόνης και του Σέραπη-Πλούτωνα που ενσωματώνουν στοιχεία από το ελληνικό πάνθεο και το αιγυπτιακό. 

Οι μορφές εδώ είναι πλήρως εξανθρωπισμένες. Η Ίσιδα-Περσεφόνη φέρει το αθωρικό σύμβολο στο κεφάλι, το οποίο είχε και φτερά τα οποία έσπασαν, ενώ ξεχωρίζουν οι περίφημοι λυβικοί πλόκαμοι της, (μπούκλες στο μαλλί). Τα ρούχα της έφεραν χρώμα που σήμερα δεν διακρίνεται. 

Στο δεξί της χέρι κρατά ένα σείστρο που με τον ήχο της σηματοδοτεί την έναρξη της άμπωτης και της παλίρροιας στο Νείλο ενώ στο αριστερό μάλλον έφερε ένα σκεύος που περιείχε είτε νερό είτε γάλα, ίσως να κρατούσε και το λουρί του Κέρβερου.

Ανάμεσα σε αυτήν και τον Σέραπη, που στο κεφάλι του φέρει  ενσωματωμένο μόδιο (μονάδα μέτρησης σιτηρών), ο Κέρβερος με τις γνωστές αναφορές του στον κάτω κόσμο. Ο Κέρβερος είναι εκείνος που παρά τα αιγυπτιακά σύμβολα των δύο θεοτήτων τους ταυτίζει με τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη.  

Ο Σέραπης εξήγησε ο αρχαιολόγος, ήταν μια τεχνητή θεότητα δημιούργημα του Πτολεμαίου του Α. 

Η σύνθεση αυτών των δύο αγαλμάτων είναι από τις πιο χαρακτηριστικές του συγκρητισμού, δηλαδή του  συγκερασμού και της συγχώνευσης στοιχείων από διαφορετικές θρησκείες 

Ο ίδιος καλλιτέχνης που δημιούργησε την Ίσιδα και το Σέραπη δεν αποκλείεται να φιλοτέχνησε και το άγαλμα του Κερδώου Ερμή,  Ερμάνουβις όπως λέγεται, που φέρει στοιχεία ελληνικά και αιγυπτιακά.  

Το σώμα του μοιάζει με του Ερμή και κρατά σύμβολα του, όμως το κεφάλι του, που δυστυχώς δεν σώζεται, ήταν τσακαλιού όπως σε αντίστοιχο άγαλμα που βρίσκουμε στη Ρώμη, και το οποίο παρουσίασε σε φωτογραφία ο κ Σιδηρόπουλος.

Ένα ακόμα άγαλμα ακέφαλο, το οποίο ωστόσο μπορεί να θεωρηθεί ως το καλύτερο αυτού του τύπου αγαλματικής μορφής, κοσμεί την αίθουσα του Μουσείου.Αντίστοιχο υπάρχει στην Ακρόπολη, με το Κρητικό να προέρχεται μάλλον από περιοχή της Πεδιάδας, είτε τη Χερσόνησο είτε τη Λύττο. 

Την ακριβή προέλευση του δεν τη γνωρίζουμε γιατί σώθηκε τελευταία στιγμή από τα χέρια αρχαιοκάπηλων. 

Αναπαριστά μια μορφή εξόφθαλμα αιγυπτιακή που στο κάτω μέρος της φέρει ένα κιβωτίδιο όπου έβαζαν είτε τα σπλάχνα είτε τη στάχτη του νεκρού με διακόσμηση ροδιών και πάνω της ένα πουλί με μορφή ανθρώπινη.

Το άγαλμα κρατά δύο σκήπτρα που καταλήγουν σε άνθη λωτού ενώ στο χέρι φέρει μια πινακίδα όπως ο αιγύπτιος Ιμχοτέπ.

 Στο σώμα του βλέπουμε αστέρια αλλά κι ένα φίδι. Δεν ξέρουμε αν η μορφή είναι άνδρας ή γυναίκα, είναι σίγουρα ωστόσο μια πάνθεα, μια μορφή που ενσωματώνει πολλούς θεούς και στοιχεία θεοτήτων (Όσιρι, Σέραπη, Ιμχοτέπ). 

Μάλιστα ο κ Σιδηρόπουλος το αποκάλεσε «Όσιρη Χρονοκράτορα» μια και τα σύμβολα του εκφράζουν την αιώνια ζωή.

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)