Ο κατάγραφος ναός της Παναγίας στην Κασταμονίτσα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του

Μπαίνοντας στον όμορφο και ιστορικό οικισμό της Κασταμονίτσας το βλέμμα αναπόφευκτα τραβά ο όμορφος ναός της Παναγίας, εντός του νεκροταφείου του χωριού.

Της Ελένης Βασιλάκη

Όπως επισημαίνει ο λαογράφος Γιώργος Σταματάκης, όποιος αναζητήσει στοιχεία γι αυτόν θα απορήσει διαπιστώνοντας πως ένας τέτοιου μεγέθους ναός δεν υπάρχει σε καμία από τις απογραφές που έγιναν επί Ενετοκρατίας, παρότι τοποθετείται χρονικά σ' εκείνη την περίοδο ίσως και παλαιότερα, μια και στο χωριό βρίσκουμε αρκετά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία.

Η μόνη εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι πως αποτελούσε το καθολικό Μοναστηριού, καθώς οι μονές δεν καταγράφονταν τότε μαζί με τους απλούς ναούς κι αυτό το ενδεχόμενο υπάρχουν επιμέρους τοπωνύμια στο χωριό που το επιβεβαιώνουν.

Εξάλλου η ίδια η επιμελημένη κατασκευή του ναού και το μέγεθος του δεν αφήνουν αμφιβολίες πως δεν ήταν μια απλή εκκλησία.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος

Ο μονόχωρος ναός της Κοιμήσεως της Παναγίας είναι κατάγραφος και μάλιστα διακρίνονται δύο στρώματα τοιχογραφιών , δυστυχώς σε κακή κατάσταση αφού δεν έχουν συντηρηθεί από τους αρχαιολόγους, παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει να πεισθούν για την αναγκαιότητα άμεσης διάσωσης τους.

Όλες οι μορφές και παραστάσεις φέρουν χτυπήματα, τα οποία προφανώς έγιναν για να μπορέσει να σταθεί πάνω στον τοίχο κάποιο επίχρισμα. Αυτά σε συνδυασμό με την υγρασία και την αναπόφευκτη φθορά του χρόνου έχουν αποδειχθεί καταστροφικά για τις τοιχογραφίες.

Μετά βίας διακρίνονται πάνω από την κεντρική είσοδο η Κοίμηση της Θεοτόκου και κάτω απ αυτή η μορφή του Μιχαήλ Αρχαγγέλου να δείχνει το κενό μνήμα. Ως κοιμητηριακός ναός, αυτός της Παναγίας, δεν θα μπορούσε να μην έχει παράσταση του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Δεξιά της εισόδου ο Κοσμάς και Δαμιανός. Στο Ιερό βλέπουμε οκτώ ιεράρχες ενώ στην κόγχη του, παρότι δεν ξεχωρίζει, μάλλον πρέπει να υπήρχε η Πλατυτέρα.Επίσης με δυσκολία διακρίνεται η παράσταση της Δέησης.

Στο όμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο του, το οποίο είναι μεταγενέστερο (19^ος αιώνας) και αποτελεί πιθανόν έργο του περίφημου Λασιθιώτικου εργαστηρίου των Μακράκηδων, έχουν τοποθετηθεί, επάνω ψηλά, αντί για το δωδεκάορτο, που συνήθως βλέπουμε στα τέμπλα, οι μορφές των Δώδεκα Αποστόλων.

Υλικό από την αρχαία Λύττο

Στο κτήριο του εν λόγω ναού, όπως και σε όλους της περιοχής, βλέπουμε λαξευμένες πέτρες προερχόμενες από την αρχαία Λύττο. Είναι ευδιάκριτες στις γωνίες του ενώ στη βορειοανατολική υπάρχει εντοιχισμένο αρχαίο μέλος, σκαφωτό, πιθανόν εξίτηλης σήμερα επιγραφής.

Μια μεγάλη τετράγωνη πέτρα, από τη Λύττο, είναι τοποθετημένη στα δυτικά του ναού, δίπλα στην είσοδο, ενώ μια μικρότερου μεγέθους υπάρχει στο δυτικό τμήμα στο εσωτερικό του ιερού.

Το θύρωμα στην είσοδο του ναού της Παναγίας, κατασκευασμένο από λαξευμένο πορόλιθο εντυπωσιάζει με το μέγεθος του. Ακριβώς πάνω απ αυτό ένα σταυρόσχημο μικρό παράθυρο πλαισιωμένο από πέντε πινάκια, εκ των οποίων τα τέσσερα ακέραια αλλά με φθαρμένα χρώματα.

Το καμπαναριό του ναού δεν είναι η αρχική κατασκευή του αλλά μεταγενέστερο. Είναι και αυτό λαξευμένο σε δόμους προερχόμενους από την αρχαία Λύττο και φέρει ανάγλυφο διάκοσμο με λαϊκά σχέδια, ίσως σταφύλια και φτερωτά θεριά που θυμίζουν του λέοντες του Αγίου Μάρκου, έμβλημα τις Βενετίας, απ΄ όπου ενδεχομένως να τα εμπνεύστηκε ο λιθοξόος.

Βγαίνοντας από το ναό, δεξιά πάνω σε ασβετομένα πελέκια, ένας ανάγλυφος σταυρός παράταιρος και ίσως κομμάτι κτίσματος του οποίου οι πέτρες έγιναν τοιχίο.

Η ονομασία του χωριού

Ο ναός σήμερα είναι ο κοιμητηριακός της Κασταμονίτσας. Σε ότι αφορά δε την ονομασία του χωριού έχουμε δύο εκδοχές που έχουν το ενδιαφέρον τους αφού έχουν άμεση σύνδεση με το ναό της Παναγίας.

Η πρώτη, που μας παρουσιάζει ο Θεοχάρης Δετοράκης, θέλει να προέρχεται το όνομα από τους πρώτους κατοίκους του που κατάγονταν από την Κασταμονή της Μικράς Ασίας και μεταφέρθηκαν εκεί μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, το 961 μ.Χ.

Η δεύτερη εκδοχή, συσχετίζει το όνομα με την ύπαρξη καστανιάς στο χώρο του νεκροταφείου, όπου βρίσκεται η Παναγία, με την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου. Εκεί θέλει η παράδοση να κτίστηκε εκκλησία που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μοναστήρι. Από Μονή Καστανιάς έγινε Κασταμονή μέχρι που φθάσαμε στο υποκοριστικό Κασταμονίτσα.

Η Παναγία, έργο του Δημήτρη Σαριδάκη

Το ναό της Παναγίας είχε απεικονίσει σε έργο του ο σπουδαίος, καταγόμενος από την Κασταμονίτσα, ζωγράφος και αγιογράφος Δημήτρης Σαριδάκης.

Στον πίνακα του εμφανίζεται όπως ήταν αμέσως μετά την Κατοχή ο ναός και ο περιβάλλοντας χώρος του.

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)