Η Παναγία η Γαλενιανή και οι παραδόσεις γύρω από την ανέγερση της με γάλα

Στο μικρό χωριό Γαλένι , στην πρώην επαρχία Τεμένους, δεσπόζει ένας ναός που αποτελεί καμάρι και σημείο αναφοράς για τους κατοίκους του.

Της Ελένης Βασιλάκη

Πρόκειται για το δίκλιτο ναό της Κοιμήσεως της Παναγίας και του Αγίου Χαραλάμπου, με το παλαιότερο κλίτος, αυτό της Παναγίας, να έχει κτιστεί πιθανότατα κατά την ύστερη Ενετοκρατία.

Η εκκλησία αυτή είναι γνωστή με το προσωνύμιο Γαλενιανή επειδή, λέγεται πως κτίστηκε με γάλα κι ήταν αυτή που έδωσε το όνομα στον οικισμό κι όχι το αντίστροφο.

Είναι φανερές πάνω στο κτίσμα της πάντως διάφορες οικοδομικές φάσεις ενώ φέρει επιγραφή όπου αναγράφεται η ημερομηνία 1637 μαζί με τη φράση «Ο Ιησούς Χριστός Νικά...».

Αν ρωτήσεις τους ντόπιους πως κτίστηκε ο ναός θα σου διηγηθούν μια όμορφη ιστορία, με παραλλαγές, πού θέλει τους κατοίκους να μαζεύουν λίγο λίγο το γάλα τους για να φτιάξουν το ναό και τους Τούρκους να τους κοροϊδεύουν επειδή δεν είχαν να φάνε, κι αντί να δίνουν το γάλα στις οικογένειες τους το έκαναν οικοδομικό υλικό.

Ο θρύλος λέει, πως τότε ένας Τούρκος, που είχε μεγάλο κοπάδι και ουσιαστικά ήταν ο πλουσιότερος της περιοχής, είδε τα ζώα του να μαζεύονται γύρω από τον υπό ανέγερση ναό και να μην κουνάνε από κει, παρά τις προσπάθειες που κατέβαλε .

Του είπαν τότε να κάνει ένα τάμα στην Παναγία μήπως και καταφέρει να πάρει το κοπάδι του από το σημείο κι εκείνος έταξε πως θα δίνει λίγο από το γάλα του κάθε μέρα για να ολοκληρωθεί ο ναός. Πράγματι με το που έταξε το γάλα τα ζώα του μετακινήθηκαν κι εκείνος από την χαρά του έδωσε όχι λίγο αλλά όλο το γάλα τους για να κτιστεί η εκκλησία.

Κατά μια άλλη εκδοχή ο πλούσιος Τούρκος εμπόδιζε τους χριστιανούς κατοίκους να κτίσουν το ναό και τότε κόπηκε το γάλα από το κοπάδι του. Για να επανέλθει αναγκάστηκε να τάξει το γάλα τους ώστε να ολοκληρωθεί το κτίσιμο.

Πως κτίστηκε ο ναός και οι παραδόσεις για τα θαύματα της Γαλενιανής

Στο βιβλίο του Γιώργη Μ. Ξυλούρη με τίτλο «Οι χαμένοι μας αδελφοί», όπου καταγράφονται ιστορίες και διηγήσεις από το Βενεράτο και το Γαλένι, διαβάζουμε μια ωραία περιγραφή για το πώς κτίστηκε η Παναγία η Γαλενιανή που είναι πιο κοντά στη χρονολογία ανέγερσης του ναού . Το πρόσωπο που την διηγείται είναι μια τουρκοκρητικιά από το Γαλένι η Φατμέ:

« Έκειόνα τον καιρό επά την Κρήτη τηνέ κρατούσανε οι Βενετσάνοι. Όντεν εκτίσανε οι δικοί μας το Χατζινέ, εβάλανε την πλάκα με το δικέφαλο, τη σημαία τση Ρωμιοσύνης. Γιατί τα’ είχανε κατοχή οι Βενετσάνοι μα αυτοί εθέλανε το βασιλιά των Ρωμνιών. Ένας βενετσάνο που αφέντευγε επά σε τούτανε τα χωργιά, εμάνησε. Τον καιρό κειονά εντακάρανε και θεμελιώνανε να κτίσουνε και την εκκλησία τση Παναγίας. Όντεν το μάθε ο άρχοντας ήρθε με τσοι αθρώπους ντου, τσοι βοσκούς του και τσοι σταμάτησε να κτίζουνε, εμαγάρισε τσοι ασβέστες, ήσπασε τσοι χρηγιές του νερού. Ξαναντακέρνουνε να κτίζουνε, πάλι τα ίδια…

Είχε πολλά ζα και ντελόγο μετά τσοι καυγάδες και τσοι φοβέρες, που εσταμάτησε να κτίζετε η Παναγία, στα ζα ντου εκόπηκε απότομα το γάλα, σα το δεματικό. Τσιρφιά γάλα κι ετούτονα εσυνέχισε μέρες. Ετότες τονέ νοίρεψε η Παναγία και του λέει: «Γιάντα, μποδίζεις να κτίσουνε το σπίτι μου; Θα σου δείξω κι άλλα σημάδια πια μεγάλα. Θα πάθεις μεγάλο κακό».

Εξύπνησε τρομοκρατημένος κι άρχισε τσοι παρακλήσεις, προσευχές στην Παναγία να τονέ συγχωρέσει και ήταξε ν αφήσει να κτιστεί η εκκλησία και να ρίχνει μέσα στη λάσπη να μαλάσετε όλο το γάλα των οζώ ντου, μέχρι να ξετελέψει, να τελειώσουνε τα κτίρια και οι σοφάδες.

Την άλλη μέρα το πρωί τα ζα ντου ήτανε κορδοβολησμένα, ξεκοκκινισμένες οι μουσταρές τος απού τα γάλατα. Πάνε να τ’ αρμέξουνε και κάνουνε μια και σκορπούνε και γλακούνε στον τόπο που εχτίζανε την Παναγία και θέτουνε. Ο άρχοντας είδε το θαύμα και δίνει εντολή ν αρμέξουνε τα ζα επί τόπου και θώριες λέει ένα ένα ζω, να πηγαίνει να μπαίνει στα σκέλια του βοσκού να τ’ αρμέγει. Ετούτονα εσυνεχίστηκε μέχρι και ετελείωσε η Παναγία.

Λένε πως ήφερε κι άλλους μαστόρους κι εργάτες κι ήβαλε κι αυτός πολλά λεφτά. Από τότεσας την Παναγία τη βγάλανε και λέγετε «Η Παναγία η Γαλενιανή», επειδή εχτίστηκε με γάλα και βγάλανε και το χωργιό Γαλένι. Μια πάρτε λένε πως εχτίστηκε όλη με το γάλα, άλλοι πάλι το ένα κλίτος τση Παναγίας. Γάλα-ένα, Γαλένι, δεν κατέχω, έτσι τ’ άκουσα και γω.

Η Παναγία η Γαλενιανή είναι θαυματουργή, πολλά θαύματα είχανε δει οι παλιοί μας, ντα κι εμάς όλο σημάδια μας σε δείχνει.Εμείς δεν τη πειράξαμε, εκτός από τη ζημιά που είχε κάμει ο χρόνος. Τσοι ονομασίες τσοι λέμε όπως τσοι βρήκαμε. Λέμε «το άρμι τση Παναγίας» από κεια να πάει πάνω και «τση Παναγίας το ργυάκι» από κεια να κατεβεί μέχρι το μύλο που σμίγει με τ’ άλλα ργυάκια….

Παλιά ερίκουνα, πως όποια γυναίκα εβύζανε και τσοι κοβγούντανε το γάλα ετάσουντανε στην Παναγία κι ήβανε λάδι απού το καντήλι τζη και σταύρωνε το βυζί κι ήβανε κι ένα κομματάκι ασβέστη απού την εκκλησία απάνω κι ερχότανε ύστερα το γάλα βότομος. Ε ε! μα δα τα χάσαμε όλα»

Σημαντική ανακαίνιση του ναού το 1754

Ο ναός της Παναγίας στο Γαλένι επισκευάσθηκε το 1754 όπως προκύπτει από καταγραφές τουρκικών εγγράφων, τις οποίες μετέφρασε ο Νικόλαος Σταυρινίδης.

Διαβάζουμε ειδικότερα σε έγγραφο της 19^ης Οκτωβρίου 1754 για το αίτημα που υποβλήθηκε σε σχέση με το ναό αυτό και το ναό της Παναγίας στο Βενεράτο: «…επειδή και η εν τη περιφερεία του χωριού Γαλένι της επαρχίας μας ευρισκόμενη εκκλησία της Παναγίας κατέστη και αύτη ετοιμόρροπος και η εκτέλεσις των σαθρών μας ιεροτελεστιών κατέστη ως εκ τούτου επικίνδυνος και επίφοβος και θα ηδύνατο και η εκκλησία αύτη να ανακαινισθεί και επιδιορθωθή με ανάλογον ποσότητα υλικών, ως εκ τούτου αιτούμεθα την υμετέραν υψηλήν ευσπλαχνίαν, όπως συμφώνως προς τον ιερόν αχιτναμέν , το αυτοκρατορικόν υψηλόν μπεράτιον και τους ιερούς φετβάδες, όπως γίνει επιτόπιος υπολογισμός και εκτίμησης υπό του εκ μέρους του Ιεροδικείου διορισθημένου Ναίπη και εκδοθή είτα υφ υμών διαταγή προς τον Ιεροδίκην επιδιορθώσεως των εκκλησιών αυτών άνευ ανυψώσεως και διευρύνσεως…

Οι δούλοι σας ραγιάδες των δύο χωρίων»

Στην αναφορά που συνέταξε ο Ιεροδίκης στις 25 Οκτωβρίου 1754 γίνεται δεκτό το αίτημα και για τους δύο ναούς ενώ ειδικότερα για την Παναγία στο Γαλένι αναφέρονται μεταξύ άλλων τα εξής:

« Η εκκλησία Παναγία του χωρίου Γαλένι είναι μήκους 13 πήχεων , πλάτους 12 και ύψους εξ πήχεων, με δύο θόλους. Ο προς νότον κατά μήκος τοίχος αυτής μήκους 13 πήχεων και πλάτους ενός πήχεως, ο εις θόλος της, πλάτους εξ και ύψους εξ πήχεων και ο τοίχος τούτου να ανακαινισθούν , ο έτερος θόλος της να επιχρισθή και να χαλικολογηθή, να κλεισθούν αι δύο πλεονάζουσαι θύραι της, να ανακαινισθούν τα εξ στασίδια της, να ανακαινισθούν τα θυρόφυλλα της μιας θύρας και τα παραθυρόφυλλα των δύο παραθύρων, εκ των δύο τέμπλων, όπου αναγιγνώσκεται το αναληθές ευαγγέλιον, να ανακαινισθή το εν και να επιδιορθωθή το έτερον, να επιχρισθούν και χαλικολογηθούν εν μέρει εσωτερικώς και εξωτερικώς οι τοίχοι.

Μετά την εξακρίβωσιν υπό πάντων ότι δεν είναι δυνατόν να εκτελούνται εν ταις εκκλησίαις ταύταις αι σαθραί ιεροτελεστίαι των κατέγραψεν επί τόπου ο ρηθείς μεβλάνας του Ιεροδικείου Αχμέτ Τζοκαντάρ, υιού Αβδουλλάχ και του κλητήρος Οσμάν, υιού Ιμπραχίμ, επέστρεψαν είς την έδραν του Ιεροδικείου…»

(Σημαντικό υλικό για την προιστορία του ναού μας διέθεσε η Κατερίνα Τζουλιαδάκη )