Αγία Άννα στο Αμάρι, ο ναός με τις παλαιότερες σωζόμενες βυζαντινές τοιχογραφίες της Κρήτης

 Στις παρυφές του χωρίου Αμάρι στο Νομό Ρεθύμνης, βρίσκεται ο μικρός ναός της Αγίας Άννας, ένας ναός πολύ ξεχωριστός χάρη στις τοιχογραφίες του, πού αποτελούν τα παλαιότερα δείγματα χρονολογημένων βυζαντινών τοιχογραφιών της Κρήτης, καθώς ανάγονται στο 1225.

Δυστυχώς, οι πολλές οικοδομικές περιπέτειες του μνημείου μας έχουν στερήσει από το μεγαλύτερο μέρος του διάκοσμου του και έχουν επιφέρει σοβαρές αλλοιώσεις στην κτιριακή του όψη. 

Το κτίσμα

Στη σημερινή του μορφή ο ναός εμφανίζεται δίδυμος. Στο βόρειο μονόχωρο τμήμα του, το όποιο είναι και το αρχικό, έχει προστεθεί ένα δεύτερο επίσης μονόχωρο κτίσμα, στις μέρες μας τελείως ερειπωμένο.

Το βόρειο κτίσμα, στο όποιο βρίσκονται και τα λίγα λείψανα τοιχογραφιών, έχει στην ανατολική πλευρά του μία μεγάλη ημικυκλική αψίδα και θα πρέπει να στεγαζόταν αρχικά με ημικυλινδρικό θόλο. 

Η σημερινή στέγη από μπετόν φαίνεται να ανήκει στην πριν από λίγα χρόνια αναστήλωση του μνημείου, όπως και η επισκευή και επιμελημένη συμπλήρωση των άνω τμημάτων των τοίχων.

Οι εξωτερικές επιφάνειες του κτηρίου αυτού, από αργολιθοδομή, χαρακτηρίζονται από τη δημιουργία μεγάλων αρμών και διαρθρώνονται στους πλάγιους τοίχους με τόξα υψηλά, μονά, που εμφανίζουν περισσότερο φροντισμένο τρόπο κατασκευής, από κανονικές πέτρες εναλλασσόμενες με πλίνθους. 

Η μορφή αυτή διατηρείται σχετικά αναλλοίωτη στο βόρειο τοίχο ενώ στο νότιο οι κατά καιρούς επισκευές και η επίχριση του κατά την προσθήκη του νότιου προκτίσματος αφήνουν να διαφαίνεται μόνον η πορεία των τόξων.

Ανοίγματα, έκτος από τη μικρή θυρίδα της κόγχης, διατηρεί σήμερα ο ναός στο βόρειο τοίχο, ένα παράθυρο στο τύμπανο του κεντρικού τόξου και μία πόρτα,τη μοναδική σήμερα είσοδο, στο τύμπανο του δυτικότερου, ενώ στο νότιο τοίχο, υψηλά προς την ανατολική γωνία, μία μόνο μικρή θυρίδα, η οποία θα πρέπει να ανήκει στην αρχική οικοδομική φάση. 

Από τα ανοίγματα αυτά σε μεταγενέστερο στάδιο μετασκευών φαίνεται ότι ανήκουν η βόρεια πόρτα και το βόρειο παράθυρο, των οποίων η σημερινή μορφή δεν δείχνει να οφείλεται σε απλή διεύρυνση παλαιότερων ανοιγμάτων.

Στο εσωτερικό, εμφανίζει ο νότιος τοίχος τρία τοξωτά ανοίγματα, τα όποια, όπως έχουν σήμερα εντοιχιστεί, δίδουν την εντύπωση αψιδωμάτων με άνισες διαστάσεις.

Οι τοιχογραφιές

Από τη ζωγραφική διακόσμηση, η οποία, αν κρίνει κανείς από τα ίχνη χρώματος πού διακρίνονται ακόμη στο ανατολικότερο άκρο της καμάρας, θα πρέπει να κάλυπτε ολόκληρο το εσωτερικό του ναού. Ελάχιστα μόνο τμήματα της σώζονται πια στην κόγχη του ιερού, και συγκεκριμένα στο τεταρτοσφαίριο το κατώτερο τμήμα από την παράσταση της Δεήσεως και στο κυλινδρικό τμήμα της αψίδας μέρος από την παράσταση των συλλειτουργούντων.

Στη ζώνη, πού χωρίζει το τεταρτοσφαίριο από το κυλινδρικό τμήμα της αψίδας, είναι γραμμένη με κεφαλαία λευκά γράμματα επάνω στο σκοτεινό βάθος, η κτητορική επιγραφή, από την οποία διαβάζονται σήμερα μόνον τα τμήματα:

ΗΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ Κ ΜΗΝΙ ΙΟΥΛΗΟ Θ ΙΝΔ ΪΓ ΕΤΟΥΣ Ç Ψ . . ΠΞ

Το θέμα του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης αν και δεν αποτελεί μοναδική εξαίρεση, προσφέρει αναμφίβολα μία σπάνια εικονογραφική λύση ως προς τον συνδυασμό ορισμένων επί μέρους στοιχείων. 

Στο κέντρο της παράστασης αυτής εικονίζεται ο Χριστός, ένθρονος και με ανοικτό το ευαγγέλιο στο αριστερό του χέρι. Πλαισιώνεται από τη μορφή της Θεοτόκου, πού θα πρέπει να εικονιζόταν αριστερά ως προς τον θεατή, γυρισμένη ελαφρά προς το κέντρο, και από εκείνη του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου δεξιά, που δίδεται επίσης σε ανάλογη στάση.

 Και οι δύο τελευταίες αυτές μορφές παριστάνονται όρθιες να κρατούν από ένα ανοικτό ειλητάριο, με σχετικά μακροσκελή κείμενα, από τα όποια μόνο η κατακλείδα εκείνου του Αγίου Ιωάννου σώζεται αρκετά, ώστε να μπορεί κανείς να διαβάσει τα ακόλουθα: «... και κάθαρον αμαρτίας βαπτίσει Προφήτα -λάβε σω ο'ίκτω τέλος».

Αριστερά  διακρίνονται μόνον το σχέδιο και τα βασικά χρώματα από την παράσταση ενός ιεράρχου, του Αγίου Τίτου, κατά την επιγραφή και στο δεξιό διατηρείται σχετικά καλύτερα ή μορφή ενός δεύτερου, του Αγίου Ανδρέα ενώ ακόμη πλησιέστερα προς το κέντρο της αψίδας, δοσμένη σε μικρότερη κλίμακα, εκείνη ενός Αρχαγγέλου-διακόνου.

Και οι δύο ιεράρχες εικονίζονται με πολυσταύρια φαιλόνια, γυρισμένοι ελαφρά προς το κέντρο της αψίδας, να κρατούν ανοικτά ειλητάρια με επιγραφές, από τις όποιες σώζεται μόνον εκείνη του ειληταρίου του Αγίου Ανδρέα: «Κύριε ο θεός ημών, οδ το κράτος ανείκαστον». 

Από τις λεπτομέρειες αυτές στην παράσταση των ιεραρχών- στάση, πολυσταύρια φαιλόνια- και την παρουσία της μορφής του Αγγέλου-διακόνου μπορεί να αποκατασταθεί η γνωστή, τυπική, για τον χώρο, σύνθεση των συλλειτουργούντων στην ολοκληρωμένη της μορφή, με την παράσταση του Μελισμού στο κέντρο.

Αρχειακή πληροφορία, αναφέρει πως η ο ναός που βλέπουμε σήμερα ήταν η Μονή της Αγίας Άννας και περιλαμβανόταν στα φέουδα τα παραχωρηθέντα το 1254 στον Μιχαήλ Βαρούχα.  Με βάση αυτήν την πληροφορία μπορεί κανείς να υποθέσει, πως ο ναός της Αγίας Άννας τουλάχιστον κατά την εποχή της τοιχογραφήσεως του ανήκε σ' ένα, ασφαλώς μικρό μοναστήρι, από τα υπόλοιπα κτίσματα του οποίου κανένα ίχνος δε σώζεται. Το  στοιχείο ωστόσο αυτό συμβάλλει ουσιαστικά στην αναγνώριση ενός «ειδικού» χαρακτήρα στο πρόγραμμα διακοσμήσεως του.

(Με πληροφορίες από τη Στέλλα ΠΑΠΑΔΑΚΗ-OEKLAND, και το Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας)

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε ιστότοπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)