Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου: Ένα σπουδαίο μνημείο στο Χουμέρι

Στον οικισμό του Χουμερίου βρίσκεται ένας ναός που αποτελεί καμάρι για τους κατοίκους του και σημείο αναφοράς τους,διαχρονικά. Πρόκειται για την όμορφη δίκλιτη εκκλησία που είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και τον Άγιο Δημήτριο.

Της Ελένης Βασιλάκη

Αρχιτεκτονικά ο ναός αυτός είναι αποτέλεσμα της προσθήκης ενός κλίτους καθώς στην αρχική μορφή του, στα τέλη του 15^ου αιώνα, είχε κατασκευαστεί μόνο το αφιερωμένο στα Εισόδια κομμάτι του ενώ το δεύτερο προστέθηκε στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα.Κάπου γύρω στο 1950 αυξήθηκε περαιτέρω το μέγεθος του με το νάρθηκα που βλέπουμε σήμερα.

Δυστυχώς οι αλλαγές αυτές, στην πορεία των ετών, κατέστρεψαν τμήμα από τον πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο του αρχικώς μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού των Εισοδίων.

Ειδικότερα, αφαιρέθηκε το μεγαλύτερο τμήμα του τοίχου στη νότια πλευρά των Εισοδίων για να ανοιχθεί η καμάρα που συνδέει με το κλίτος του Αγίου Δημητρίου. Επίσης ανοίχθηκε ένα παράθυρο, στο βόρειο τοίχο, που επίσης στοίχισε κομμάτι τοιχογραφίας ενώ καθαιρέθηκε και ο δυτικός τοίχος για να υπάρχει επικοινωνία με το νάρθηκα.

Παρά τις επεμβάσεις, που αποστέρησαν τμήματα τοιχογραφιών από τον σημαντικό αυτό θρησκευτικό χώρο, ο ναός παραμένει ένα μνημείο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς διαθέτει ξεχωριστές παραστάσεις που αντανακλούν ένα επαρχιακό ρεύμα ζωγραφικής ενώ σπουδαία είναι η αξία ορισμένων σπάνιων προσχεδίων, που βλέπουμε πάνω στον βόρειο τοίχο, τα οποία ο αγιογράφος δεν ολοκλήρωσε και παραμένουν εκεί για να μαρτυρούν το πώς δούλευαν οι αγιογράφοι της εποχής εκείνης.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει σκηνές του χριστολογικού και θεομητορικού κύκλου, οι οποίες αναπτύσσονται σε 4 ζώνες. Ένδεκα είναι οι σωζόμενες σκηνές από το χριστολογικό κύκλο και 9-10 οι σωζόμενες παραστάσεις με την Παναγία.

Η θεματολογία του δείχνει επηρεασμό από μνημεία της όψιμης παλαιολόγειας περιόδου και από τα συναξάρια της εποχής. Οι συνθέσεις είναι απλές, σαφείς, λιτές και συμμετρικές ενώ οι μορφές παρουσιάζουν μια τάση για κομψότητα, με συγκρατημένες κινήσεις και χειρονομίες. Τα χρώματα του αγιογράφου είναι γήινα αν και βλέπουμε και χρυσοκίτρινο, ρόδινο, βαθύ βυσσινί, σκούρο μπλέ και πορτοκαλοκκόκινο.

Να σημειώσουμε πως οι τοιχογραφίες του ναού ήταν πλήρως καλυμμένες με αιθάλη και άλατα κι έτσι δύσκολα μπορούσε να διακρίνει κανείς τις μορφές τους. Όμως μετά από εργασίες συντήρησης και καθαρισμού από την 13^η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα σωζόμενα τμήματα τους αποκαλύφθηκαν και έτσι μπορούμε σήμερα να τα θαυμάζουμε.

Στο βόρειο τμήμα της ημικυλινδικής καμάρας του ναού των Εισοδίων βλέπουμε παραστάσεις της Μεταμορφώσεως, της Υπαπαντής και της Ίασης του τυφλού. Κάτω από αυτές διακρίνονται σκηνές από το βίο της Παναγίας και ειδικότερα, η Επίσκεψη, ο Έλεγχος του Ιωσήφ και τα Εισόδια.

Ανατολικά του σφενδονίου ξεχωρίζει η Ψηλάφηση του Θωμά. Χαμηλότερα έχουν φιλοτεχνηθεί οι παραστάσεις του Θηλασμού της Μαρίας από τη μητέρα της, Αγία Άννα, η Κολακεία, η Προσευχή της Άννας και η Ευλογία των Ιερέων.

Δύο ολόσωμες, μεγάλου μεγέθους, γυναικείες μορφές και ο ποδόγυρος μιας τρίτης μορφής, που καταστράφηκε από το άνοιγμα παραθυριού στο σημείο, εντυπωσιάζουν με τα χρώματα τους. Δεν είναι γνωστό σε ποιες Αγίες ανήκουν και μπορούμε υποθέσεις μόνο να κάνουμε ότι πρόκειται για την Αγία Παρασκευή και την Αγία Μαρίνα.

Στο νότιο τοίχο και το Ιερό Βήμα οι σκηνές που απεικονίζονται είναι περισσότερο φθαρμένες και δυσανάγνωστες. Με δυσκολία ξεχωρίζουν οι σκηνές της Βάπτισης και της Γέννησης του Χριστού καθώς κι ένα θαύμα του Ιησού. Κάτω από αυτές βλέπουμε τον Ευγγελισμό του Ιωακείμ, το Γενέσιο της Θεοτόκου και ανατολικότερα το Χαίρε.

Στο Ιερό Βήμα εικονίζεται η Ανάληψη και κάτω από αυτή η Μετάδοση. Η Πεντηκοστή βρίσκεται στο νότιο τμήμα της καμάρας και χαμηλότερα από αυτήν μάλλον υπήρχε η Μετάληψη, που σήμερα δε σώζεται.

Στο Ιερό διακρίνονται και δύο ολόσωμες μη αναγνωρίσιμες μορφές μετωπικών Αγίων. Εντελώς κατεστραμμένες είναι οι σκηνές στην κόγχη του Ιερού ενώ από τον Ευαγγελισμό σώζεται μόνο η μορφή του Aρχαγγέλου. Μικρά τμήματα από τη σκηνή της Φιλοξενίας του Αβραάμ σώζονται στο μέτωπο της κόγχης.

Μια διαφορετική παράσταση

Σπάνιο θέμα στον εικονογραφικό διάκοσμο του ναού θεωρείται η Θηλασμός της Θεοτόκου από την Αγία Άννα. Εμπνευσμένο από τα απόκρυφα Ευαγγέλια αποτελεί το ένα από τα δύο μόνο θέματα της περιόδου από τη Γέννηση μέχρι τον Ευαγγελισμό που εικονίζονται στη βυζαντινή τέχνη ως αυτόνομες παραστάσεις.

Η εικόνα αυτή, που αποθεώνει την τεκνοποίηση από την Αγία Άννα, εντοπίζεται σπάνια σε κρητικά μνημεία και είναι προϊόν δυτικής επίδρασης. Ανάλογη παράσταση βλέπουμε στον Άγιο Παντελεήμονα στο Μπιτζαριανώ και στο ναό της Αγίας Άννας στο Ανισαράκι Καντάνου. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ωστόσο η Αγία Άννα εμφανίζεται όρθια να θηλάζει την Παναγία σε αντίθεση με αυτή στο Χουμέρι όπου η Αγία Άννα είναι ένθρονη.

Αξιζει να σημειώσουμε πως παρόμοιες παραστάσεις βλέπουμε στο ναό των Αγίων Σαράντα στο Τύρνοβο της Βουλγαρίας, του 12ου αιώνα, στον Άγιο Στέφανο Καστοριάς, του 13ου αιώνα, και σε ναό του Μυστρά του, 14ου αιώνα.

Τα σχεδιάσματα

Στο βόρειο τοίχο του ναού χαμηλά, σε σημεία που το ζωγραφικό κονίαμα έχει καταστραφεί, υπάρχουν σχεδιάσματα μορφών με μαύρο και κόκκινο χρώμα και ίχνη γραμμών πλαισίων παραστάσεων.

Επίσης κοντά στο παράθυρο και στην άκρη των δύο ολόσωμων γυναικείων μορφών βλέπουμε τρείς προτομές μικρού μεγέθους ανδρικών μορφών με κοντά σγουρά μαλλιά με τα φωτοστέφανα τους να εφάπτονται.

Εκτιμάται πως πρόκειται για δοκιμαστική απόπειρα τοιχογράφησης στο σημείο.

Πιο δεξιά σώζονται τα ίχνη από το περίγραμμα της προτομής ανδρικής μορφής ενός γενειοφόρου που κρατά ένα σταυρό. Λίγο πιο χαμηλά από αυτό το σχέδιο υπάρχει η μορφή ενός φωτοστεφανωμένου νεαρού Αγίου. Το σημείο όπου βρίσκεται αυτό το σχέδιο μαρτυρά πως μάλλον κι εδώ έγινε δοκιμή από τον Αγιογράφο.

Εικάζεται πως αυτά τα σχέδια δεν σχετίζονται με τις τελικές συνθέσεις που βλέπουμε στο ναό και ανήκουν στο βασικό καλλιτέχνη-που τον εικονογράφησε- ή σε μαθητές του που πριν ξεκινήσει η κανονική εικονογράφηση έφτιαχναν ολόκληρες μορφές ή λετομέρειες τους για να εξασκηθούν, να πειραματισθούν ή να διασκεδάσουν. Μάλιστα τέτοια σχέδια μαρτυρούνται συχνά σε ναούς αλλά σπάνια έρχονται στο φως αφού παραμένουν καλυμμένα από τις τελικές τοιχογραφίες.

Στη νότια πλευρά του ναού, όπως μας εξήγησε ο αγαπητός στους κατοίκους εφημέριος του Χουμερίου Δημήτριος Καπελλάκης, πριν την ανέγερση του κλίτους του Αγίου Δημητρίου , γύρω στο 1900, υπήρχε τουρκικός στάβλος. Στη δράση μουσουλμάνων αποδίδονται και κάποιες από τις φθορές στα πρόσωπα των μορφών που έχουν τοιχογραφηθεί.

Το τέμπλο του ναού τοποθετήθηκε το 2008 και τις εικόνες του έχει φιλοτεχνήσει ο Εμμανουήλ Μπετεινάκης, όπως και την τοιχογραφία στο Ιερό του κλίτους του Αγίου Δημητρίου.

Στα αξιοσημείωτα του ναού τα λυπηρά και η φορητή εικόνα που βλέπουμε στο Ιερό των Εισοδίων φιλοτεχνημένα από το σπουδαίο Γεώργιο Νικολαίδη.

Αναφορά στο ναό σε συμβόλαιο του 1639

Μια σημαντική μαρτυρία για το ναό μας διέθεσε ο Κώστας Γκαντάτσιος, ο οποίος ερευνά άγνωστα ξωκλήσια και μονύδρια της περιοχής, αναζητώντας μαρτυρίες και τεκμήρια του παρελθόντος.

Πρόκειται για ένα συμβόλαιο του 1639 που αναφέρεται στην Παναγία του Χουμερίου, η οποία συνορεύει με προς πώληση ακίνητο. Στις φωτογραφίες βλέπουμε αντίγραφο του χειρόγραφου συμβολαίου και μια μικρή περίληψη του περιεχομένου του

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)

(Πληροφορίες για το ναό αντλήθηκαν από τον 10ο τόμο της Κρητικής Εστίας από το άρθρο της Ε. Θεοχαροπούλου με τίτλο "οι τοιχογραφίες του ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου"και επίσης από στοιχεία που μετέφεραν παλαιότεροι κάτοικοι στον ιερέα Δημήτριο Καπελλάκη )