Μια ενδιαφέρουσα έρευνα για το χαμένο οικισμό της Αγίας Μαρίνας στο Μαλάκι Ρεθύμνου

Μια ενδιαφέρουσα έρευνα για τον αφανισμένο σήμερα οικισμό της Αγίας Μαρίνας έξω από το χωριό Μαλάκι του Ρεθύμνου έκανε ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Μαλακίου Μάρκος Βαγιωνάκης.

Ο κ Βαγιωνάκης αναζήτησε σε όλες τις διαθέσιμες πηγές στοιχεία που προσδιορίζουν τη θέση αλλά και το χρόνο ύπαρξης του οικισμού, το σημαντικότερο απομεινάρι του οποίου σήμερα αποτελεί ο βενετσιάνικος ναός της Αγίας Μαρίνας.

Όπως αναφέρει ο κ Βαγιωνάκης στην έρευνα του "Μπορεί ο οικισμός Αγία Μαρίνα να μην υπάρχει σήμερα, υπάρχουν όμως πολλά στοιχεία που μπορούν να προσδιορίσουν τη γεωγραφική του θέση καθώς και την πορεία του μέσα στον χρόνο. 

Ως τέτοια στοιχεία θεωρούνται τόσο τα σωζόμενα  μνημεία όσο και οι προφορικές αναφορές και, φυσικά, όλα τα ιστορικά έγγραφα, που μαρτυρούν την παρουσία και την ιστορία του"

Σε ότι αφορά στα σωζόμενα μνημεία ο ίδιος καταγράφει: 

Α) Το ναό της Αγίας Μαρίνας στη θέση «Μπαμπακιά», λίγο έξω από τον σημερινό οικισμό Άνω Μαλάκι Ρεθύμνου. Ο τοιχογραφημένος ναός της Αγίας Μαρίνας τοποθετείται στην περίοδο της Ενετοκρατίας στο Ρέθυμνο (1204-1645 μ.Χ.). Ο ναός έχει αναπαλαιωθεί από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που τον χρονολογεί στον 14ο αιώνα. 

Ο Γιώργος Σταματάκης, λαογράφος και ερευνητής τον περιγράφει ως εξής:

«Αμυδρά φαίνονται παραστάσεις της Ανάστασης, η μορφή της Αγίας Μαρίνας, ο Άγιος Στέφανος στο Ιερό και η μορφή ενός στρατιωτικού Αγίου. Πάνω στα πελέκια του ναού ξεχωρίζουν χαράγματα από παλαιότερη ανακαίνισή του. Στο θύρωμα, ψηλά, τα χαρακτηριστικά πινάκια που συναντάμε στους ναούς που κατασκευάστηκαν την περίοδο αυτή και προγενέστερα».

Β) Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου «Παναγία η Δεκαπενταριανή», της ίδιας περιόδου και με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά αλλά χωρίς τοιχογραφικό διάκοσμο.
Σύμφωνα με τον Γιώργο Σταματάκη πρόκειται για «...έναν σταυρόσχημο ναό, του σπάνιου τύπου μονόχωρου, με εγκάρσιο κλίτος, το οποίο όμως είναι χαμηλότερο από το κατά μήκος. Εντάσσεται σε μια υποκατηγορία ναών που επιχωριάζει στο νομό Ηρακλείου, έχοντας όμως καταγραφεί ελάχιστα δείγματά του»

Γ) Ο ναός του Αγίου Γεωργίου «Του Μεθυστή», με το σωζόμενο τμήμα τού παλιού ναού (το μισό κάτω μέρος του Ιερού), να μπορεί τοποθετηθεί στη β' βυζαντινή περίοδο (961-1204 μ.Χ.) και πιθανότερα στον 11ο αιώνα.

Δ)  Ο δίκλιτος ναός του Αγίου Αντωνίου και των Πέτρου-Παύλου στη θέση «Σπουργιτές». Βρίσκεται κι αυτός σχετικά κοντά με τον οικισμό της Αγίας Μαρίνας. Είναι ίσως ο μοναδικός δίκλιτος βραχοσκεπής ναός του Ρεθύμνου και είναι χτισμένος κυρίως από υλικά κάποιου άλλου προγενέστερου οικήματος και πιθανόν πάνω σε κάποια μορφή μοναστικής ζωής της βυζαντινής περιόδου. Είναι δυσπρόσιτος αλλά με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, που σίγουρα έχουν σχέση με την περίοδο ακμής του οικισμού της Αγίας Μαρίνας.

Ε) Το μεγάλο πηγάδι, «Πήγαδος», που έδινε ζωή στην περιοχή ως και τα πρόσφατα χρόνια, με το πότισμα ζώων και περιβολιών αλλά για κάποια χρόνια της δεκαετίας του 1950 και στον σημερινό οικισμό Άνω Μαλάκι μέσω του πρώτου υδρευτικού έργου της περιοχής. Η χρονολόγησή του προσδιορίζεται στην ίδια περίοδο με τους προαναφερθέντες παρακείμενους ναούς.

ΣΤ) Το συγκρότημα τριών λαξευτών πατητηριών (ληνοί και υπολήνια) στην πλαγιά του λόφου «Αρχοντικά» καθώς και των υπόλοιπων διασκορπισμένων της περιοχής, τα οποία χρονολογούνται τουλάχιστον κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη (1204-1669 μ.Χ.).

Ζ)  Μη σωζόμενος, αλλά με έντονες ακόμα και στις μέρες μας τις μνήμες των γεροντότερων κατοίκων του Μαλακίου, είναι ο παλιός οικισμός στον παρακείμενο με τους ναούς λόφο, στην θέση «Αρχοντικά».

Η)  Επίσης μη σωζόμενο αλλά υπαρκτό, σύμφωνα με τους κατοίκους, είναι το νεκροταφείο του οικισμού στον χώρο του ναού της Αγίας Μαρίνας. Αυτό προκύπτει από τα σημάδια που φάνηκαν έπειτα από χωματουργικές εργασίες στον περιβάλλοντα χώρο του ναού.

Θ) Τέλος, σημαντική είναι και η τοπική προφορική παράδοση, που αναφέρει ότι στο κοντινό σπήλαιο «Φραγγιόλι» ή «Τρύπα των Σαράντα Μιχελήδων», στη θέση «Πλατανές», κατέφυγαν οι κάτοικοι του χωριού «Αρχοντικά» σε κάποια από τις κρητικές επαναστάσεις για να γλιτώσουν. Εκεί, σύμφωνα πάντα με προφορικές αναφορές, οι πολιορκητές έβαλαν φωτιά στην είσοδο και τους έπνιξε όλους ο καπνός. Από τότε το χωριό εγκαταλείφθηκε κι ερήμωσε και στις μέρες μας έχει εξαφανιστεί.

Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι όλα τα παραπάνω μνημεία, σωζόμενα και μη, καθώς και το σπήλαιο, είναι πολύ κοντά μεταξύ τους και δίπλα από τον οικισμό. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι έχουν άμεση οπτική επαφή με τη θέση του οικισμού.

Όσον αφορά τις γραπτές πηγές, τα τελευταία χρόνια, κυρίως χάρη στις μεταφράσεις ενετικών συμβολαιογραφικών πράξεων, που έχουν διασωθεί στα αρχεία της Βενετίας, δίνουν κάποιες απαντήσεις στα ερωτήματα που αφορούν στον οικισμό και ειδικότερα : Πότε άκμασε και πότε εγκαταλείφθηκε; Ποιοι ήταν οι κάτοικοί του; Ήταν πρόδρομος οικισμός των δύο σημερινών οικισμών Άνω και Κάτω Μαλάκι;

Ο Paul Faure σημειώνει ότι ο οικισμός πρέπει να ήταν στην περιοχή του σημερινού οικισμού Πηγή, χωρίς όμως να το τεκμηριώνει. Την ίδια περίπου περίοδο υπήρχαν δυο ακόμα ναοί της Αγίας Μαρίνας στην περιοχή του Ρεθύμνου, ένας στην περιοχή του Αρκαδίου και ένας στην περιοχή των Σελλίων.

Η δυσκολία προσδιορισμού προκύπτει από το γεγονός ότι στις μέρες μας έφτασε να ακούγεται ως «Αρχοντικά» και όχι ως «Αγία Μαρίνα», όπως αναφέρεται σε όλες τις γνωστές απογραφές οικισμών αλλά και σε όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά συμβολαιογραφικά έγγραφα.

Οι γραπτές πηγές

 Σημαντική είναι και η αδυναμία ταύτισης των πληροφοριών που μας δίδουν οι γραπτές πηγές, από ερευνητές που δεν γνωρίζουν αρκετά τη συγκεκριμένη περιοχή. Ακολουθεί σύντομη παρουσίαση όλων των γνωστών γραπτών αναφορών για τον οικισμό «Αγία Μαρίνα» και οι λόγοι που τον ταυτίζουν με τον συγκεκριμένο οικισμό στην συγκεκριμένη θέση, «στ' Αρχοντικά».

- Στις γνωστές απογραφές:

Το έτος 1577, ως S(an)ta Marina, από τον Francesco Barozzi (fο 26r).
Το έτος 1583, ως S. Marina, με 58 κατοίκους (Κ 172).
Το έτος 1630, δεν αναφέρεται από τον Francesco Basilacata.
To έτος 1659, στην οθωμανική απογραφή αναφέρεται ως Aya Marina με 8 σπίτια.
Το έτος 1881, στην απογραφή, και μεταγενέστερα, δεν αναφέρεται ξανά.

Στις ίδιες απογραφές υπάρχουν και οι δυο σημερινοί οικισμοί της περιοχής, Άνω και Κάτω Μαλάκι.

Το έτος 1633 τον συναντάμε σε επίσημο έγγραφο για πρώτη φορά. Η αναφορά αυτή είναι πολύ σημαντική, εφόσον ουσιαστικά μας προσδιορίζει τη θέση του. Πρόκειται για ένα κατάλογο επάνδρωσης σκοπιών φρούρησης των παραλίων του Ρεθύμνου. Σύμφωνα με αυτόν «ο οικισμός της Αγίας Μαρίνας μαζί με αυτούς των Απάνω και Κάτω Μαλάκι, οφείλουν να επανδρώνουν με 5 άτομα υπό τον αρχηγό Μανόλη Καφάτο την σκοπιά στην θέση Παναγιά».

Εδώ παρατηρούμε ότι ο οικισμός της Αγίας Μαρίνας, μαζί με τους γειτονικούς οικισμούς Απάνω και Κάτω Μαλάκι, οφείλουν να επανδρώνουν τη σκοπιά στη θέση «Παναγιά», που σήμερα μπορεί να ταυτιστεί με την θέση «Παναγιά» ή «Παναγιές» στον λόφο «Βίγλα», λίγο έξω και ανατολικά του χωριού Άνω Μαλάκι. Από εκεί πράγματι υπάρχει οπτική επαφή με τη θαλάσσια περιοχή του κόλπου Αλμυρού και του ακρωτηρίου Δράπανο.

Τα έτη 1635-1643 τον συναντάμε σε 10 συμβολαιογραφικά έγγραφα του νοτάριου Αντρέα Καλλέργη. Αυτά, μαζί με πλήθος άλλων της περιοχής του Ρεθύμνου, υπάρχουν στα κρατικά αρχεία της Βενετίας, απ' όπου ο ερευνητής Γιάννης Γρυντάκης τα μετέφρασε και εξέδωσε, δίνοντάς μας μοναδικές πληροφορίες για την εποχή εκείνη.

 Ο ίδιος, στην εισαγωγή της έκδοσης του, μεταξύ άλλων αναφέρει τα εξής: «Ο Αντρέας Καλλέργης ήταν άτομο προφανώς ευκατάστατο, καλοζωισμένο, συντηρητικό και σοβαρό, που κατόρθωνε, ακόμα και σε βαθιά γεράματα, να εξασκεί άψογα το επάγγελμά του. Το ότι ήταν ευκατάστατος εξάγεται και από το γεγονός ότι διέθετε εκτός από το σπίτι του στην πόλη και ένα άλλο σπίτι στο χωριό Αγία Μαρίνα. (Το χωριό Αγία Μαρίνα σήμερα δεν υπάρχει αλλά πρέπει να ήταν κοντά στα χωριά Πάνω και Κάτω Μαλάκι. Μπορεί να τοποθετηθεί στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται «Αρχοντικά», όπου όχι μόνο σώζεται εκκλησία της Αγίας Μαρίνας, αλλά διακρίνονται και ίχνη παλιού οικισμού).

 Στο τελευταίο συντάσσει και μερικές πράξεις του. Επιπλέον στην Αγία Μαρίνα είχε και κάποιο φέουδο, όπως ο ίδιος αναφέρει. Ήταν δηλαδή ένας πλούσιος αστός και φεουδάρχης νοτάριος που η γνώμη του, τουλάχιστον στους κατοίκους της Αγίας Μαρίνας, ήταν σεβαστή. (Στις πράξεις του 324 και 327 του ίδιου πρωτοκόλλου τον βλέπουμε να προσπαθεί και τελικά να το καταφέρνει να πείσει μερικούς κατοίκους της Αγίας Μαρίνας να σταματήσουν τις μεταξύ τους έριδες και να αποσύρουν τις μηνύσεις που ο ένας είχε υποβάλει στον άλλο). 

Στο τελευταίο ίσως συνέβαλε, εκτός το ότι ήταν καταξιωμένος τόσα χρόνια στο επάγγελμα και ότι ήταν αρκετά ηλικιωμένος (το συγκεκριμένο πρωτόκολλο καλύπτει τα έτη 1634-1646, μια περίοδο που ο ίδιος πρέπει να ήταν 64-76 ετών) αλλά και το γεγονός  ότι ως φεουδάρχης ενέπνεε κάποια εμπιστοσύνη, για να μην πω φόβο, στους φτωχούς χωρικούς της Αγίας Μαρίνας.

 Γενικά το βαρύ επώνυμό του και η καλή οικονομική κατάσταση, μας επιτρέπουν να υπολογίζουμε ότι ίσως και να είχε κάποιο τίτλο ευγενείας. Αλλά και αν δεν ήταν αριστοκράτης νοτάριος, οπωσδήποτε ήταν ο αγαπημένος των ευγενών της πόλης του Ρεθύμνου, ήταν δηλαδή ο νοτάριος της αριστοκρατίας. »

 Ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που η περιοχή έμεινε γνωστή μετά την εγκατάλειψη του οικισμού ως «Αρχοντικά».

Από τα 10 αυτά έγραφα αντλούμε σημαντικές πληροφορίες για τον οικισμό και την περιοχή. Τέτοιες είναι κάποια τοπωνύμια της περιοχής εκείνη την περίοδο, όπως «στα πέρα αμπέλια, στου Τζούρο το σόχωρο, στα κάτω αμπέλια, στου Καλλέργη, στου Λομβάρδου, στου Κόρνερ, στου Μπολομό, στη Γαρδάν(ρ)- λέσκα, στο αμπέλι το Γριμπιλιανό, στο πατητήρι και στον Πλατανέα»

Το τελευταίο τοπωνύμιο, «Πλατανέα», σώζεται στις μέρες μας ως «Πλατανές», πολύ κοντά και δυτικά από τον λόφο «Αρχοντικά» και τη θέση του οικισμού της Αγίας Μαρίνας.

Τα παραπάνω συμβολαιογραφικά έγγραφα αναφέρουν επίσης πολλά ονόματα κατοίκων της περιοχής. Τέτοια είναι στην Αγία Μαρίνα τα «Μανόλης Καβυλάκης, Γιώργης Τσιχλάκης, Μανόλης Παπαδόπουλος, Γιώργης Μαλουφάς του Παύλου, Ζαχαρίας Λίτινος του Κωνσταντίνου, Γιάννης Λίτινος του Λέο-Ραπάκη, Γιώργης Λίτινος-Καμηλάκης του Μιχάλη, Ζαχαρίας Λίτινος του Μανόλη, Φραγκίσκος Δραγανίγος του Μανόλη, Πέτρος Κλαψινός, Μανόλης Λίτινος του Ζαχαρία, Γιώργης Λίτινος-Παρηγόρης, Γιάννης Δραγανίγος του Μιχάλη».

Από αυτά σώζονται μέχρι σήμερα τα «Δραγανίγος» και «Μαλουφάς», αλλά ως τοπωνύμια, και συγκεκριμένα «στου Δραγανίγο», σε δύο σημεία κοντά στο Άνω Μαλάκι, και «στα Μαλουφιανά» και «στου Μαλουφά το δρυ», δυτικά του ίδιου χωριού.       
      
Στο Άνω και Κάτω Μαλάκι αναφέρονται οι «Γιωργής Σκορδίλης -Γκαρακιώτης, Μαρία Βλαστοπούλα, Κωνσταντής του Γιακουμή, Γιωργής του Μανώλη».

Αρκετά είναι τα ονόματα και από τους γειτονικούς οικισμούς Σαϊτούρες και Παλαίλιμνος, όπως «Γιάννης Πανάκης-Μαργιακάλης του Μανόλη, Γιάννης Λίτινος-Λινοκούκης του Δημητρίου, Μανόλης Σακοράφος του Μιχάλη Λατζέ, Γιώργος Χορτάτζης-Ραουσάκης του Φανουρίου, Νικολό Ντασένιας-Φραγκουλάκης του Φραγκούλη, Μανόλης Λετσές, Μιχάλης Λίτινος-Γιωργιοπάκης του Γιώργη, Μανόλης και Γιάννης Λεσταδάκια, Δημήτρης Λινοκούκης του Μαθιού, Γιάννης Λινοκούκης, Βικέντζος Μελισσινός».

Απογραφή από τους Οθωμανούς

Κατά το έτος 1670 έχουμε πολύ σημαντική καταγραφή του οικισμού από τους Οθωμανούς, αμέσως μετά την πτώση του Χάνδακα, στην απογραφή την οποία συνήθιζαν να διενεργούν σε κάθε κατακτημένο τόπο, ώστε να καταγράφουν οι παραγωγικές δυνατότητες και να επιδικαστεί ο ανάλογος φόρος. 

Έτσι σώζεται σήμερα το Οθωμανικό κτηματολόγιο της απογραφής που έγινε το 1670 από τον Εμπού Μπεκίρ Εφέντη, πρώτο ντεφτερντάρη της Κρήτης, και βρίσκεται στο Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Ισταμπούλ. 

Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου έχει μεταφραστεί και εκδοθεί από την Ευαγγελία Μπαλτά και τον Mustafa Oguz. Σ' αυτό αναφέρεται και το χωριό Αγία Μαρίνα με 13 ιδιοκτήτες γης, αμέσως μετά από τα γειτονικά χωριά Σαϊτούρες, Παλάιλιμνος, Άνω Μαλάκι και Κάτω Μαλάκι, με φόρο 3.570 άσπρα, έναντι 17.622, 10.065, 5.277 και 4.509, αντίστοιχα.

Μάλιστα στο συγκεκριμένο κτηματολόγιο αναφέρονται και τα ονόματα των ιδιοκτητών γης, πιθανότατα κάτοικοί του, καθώς και το είδος και η έκταση των καλλιεργούμενων εκτάσεων (ελαιόδεντρα, αμπέλια και περιβόλια). Οι 13 ιδιοκτήτες καλλιεργήσιμης του οικισμού είναι οι «Κωνσταντίνος Γάλλος, Κωνσταντίνος Γιωργής, Παύλος Δραγανίγος, Ζινοφίνα Χορταζοπούλα, Νικόλας Λινός, Γιάννης Βαρκαροπούλης, Χρήστος Μπενάκις, Μαρούλα Πατεροπούλα, Κωνσταντίνος Λεδακάκις, Εφρέμ Λιδακάκις, Κωνσταντίνος Παπαδάκις, Ραμαζάνης και Χουσεΐν».

Παρατηρούμε ότι ξανασυναντάμε το επίθετο «Δραγανίγος» αλλά και το επίθετο «Παπαδάκις» που υπήρχε στο διπλανό Άνω Μαλάκι ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Και φυσικά το επίθετο «Πατεράκις», που υφίσταται ακόμα και σήμερα στο Άνω Μαλάκι και που μεγάλο μέρος της περιοχής του παλιού οικισμού, ανήκει ακόμα και σήμερα σ' αυτήν.

Στις 23 Οκτωβρίου 1866 έχουμε την τελευταία γνωστή μέχρι σήμερα, αναφορά του οικισμού της Αγίας Μαρίνας, λίγο μετά από την έναρξη της μεγάλης αλλά αποτυχημένης επανάστασης (21 Αυγούστου 1866) και λίγο πριν από το ολοκαύτωμα της μονής Αρκαδίου (8 Νοεμβρίου 1866). 

Τότε, σύμφωνα με την υπ' αριθμό 541 έκθεση του Προξένου στην Κρήτη Νικολάου Σακόπουλου, προς τον πρωθυπουργό του ελληνικού βασιλείου Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, μεταξύ άλλων γεγονότων των ημερών εκείνων αναφέρεται και το παρακάτω πολύ σπουδαίο: «Είς δέ τό τμήμα Ρεθύμνης, όπου τά πολεμικά έργα ήσαν μέχρι τούδε λίαν περιωρισμένα, συνήφθη μάχη τήν παρελθούσαν Πέμπτην (20 8/βρίου) σπουδαία, κατά τό λέγειν των Τούρκων, πλησίον τού χωρίου Αγίας Μαρίνας. Τά καθ' έκαστα τής μάχης ταύτης αγνοούμεν, διότι ή είδησις έφθασε δι' όθωμανικού πλοίου είς την Διοίκησιν, ήμείς δε, δεν θέλομεν μάθει περί αυτής έξ' άλλων πηγών εμή μετά όκτώ ήμέρας διά τού αύστριακού άτμοπλοίου όπερ θά διέλθη έκείθεν. Πιθανώτατον είναι έν τή μάχη ταύτη νά έλαβε μέρος το υπό τόν Συνταγματάρχην κ. Κορωναίον σώμα, διότι έγινώσκομεν ότι ούτοι διέμεναν όχι μακράν της Άγιας Μαρίνας».

Ίσως η μάχη αυτή να καθόρισε το μέλλον του οικισμού. Είναι πιθανόν να καταστράφηκε από τα οθωμανικά στρατεύματα κατά τη διάρκειά της, αν ήταν νικηφόρα γι' αυτά, και οι κάτοικοί του να κρύφτηκαν στο κοντινό σπήλαιο «Φραγγιόλι», όπου στη συνέχεια να τους έπνιξαν με καπνούς.

 Πιθανόν να ήταν γυναικόπαιδα, ίσως και σαράντα περίπου, για να μείνει έπειτα στην ιστορία ως «Τρύπα σαράντα Μιχελήδων». Μπορεί όμως τα γεγονότα αυτά να έγιναν και λίγο αργότερα, ως αντίποινα από τους Οθωμανούς, αν είχαν χάσει στην προαναφερθείσα μάχη με το στρατιωτικό σώμα του συνταγματάρχη Πάνου Κορωναίου.

Πηγές

Για την έρευνα του ο Μάρκος Βαγιωνάκης αξιοποίησε τις παρακάτω πηγές:
1. Βλ. www.e-storieskritis. gr.
2. Βλ. www.e-storieskritis. gr.
3. Βλ. Paul Faure, Κρητολογία, τεύχ. 12-13, 229.
4. Βλ. Σπανάκης Στ., Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο 1991, 44.
5. Βλ. Μαλτέζου Χ., Η φρούρηση των παραλίων του διαμερίσματος Ρεθύμνου. Κατάλογος σκοπιών (1633), Αριάδνη 1 (1983), 151.
6. Βλ. Γρυντάκης Γ., Το πρωτόκολλο του νοτάριου Ανδρέα Καλλέργη (Ρέθυμνο 1634-1646), έκδοση Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου για την πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου, Ρέθυμνο 2010, 2-3.
7. Στο ίδιο, 109, 227-228, 274, 278-281.
8. Στο ίδιο, 109, 227-228, 274, 278-281.
9. Στο ίδιο, 109, 227-228, 274, 278-281.
10. Στο ίδιο, 109, 227-228, 274, 278-281.
11. Βλ. Μπαλτά Ε. & Oguz Μ., Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2007, 34.
12. Στο ίδιο, 184-185.
13. Βλ. Πρεβελάκη Ελ. και Πλαγιανάκου-Μπεκιάρη Β., Η Κρητική Επανάστασις 1866-1869, «Εκθέσεις των εν Κρήτη προξένων της Ελλάδος», Αθήνα 1967.

Πηγή: Ρεθεμνιώτικα Νέα