Ο γεμάτος όμορφες εικόνες και τέχνη θρησκευτικός περίπατος στο Μέσα Λασίθι και το Μαρμακέτω

Θρησκευτικός περίπατος σε εκκλησιαστικά μνημεία στα χωριά Μέσα Λασίθι και Μαρμακέτω πραγματοποιήθηκε χθες με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Μέσα Λασιθίου η «Αλόιδα» με τη συμμετοχή του Πολιτιστικού Συλλόγου Μαρμακέτου «Καπετάν Καζάνης» και τη στήριξη του Ορειβατικού Συλλόγου Λασιθίου.

Ξεναγός, σε αυτή την πραγματικά ωραία και ενδιαφέρουσα βόλτα που είχε τίτλο «Στα ίχνη των Μέσα Λασιθιωτών Νιταδόρων», ο γνωστός λαογράφος-ηθογράφος Γιώργος Σταματάκης, που τα τελευταία χρόνια μελετά συστηματικά το πλούσιο εκκλησιαστικό δυναμικό της Κρήτης.

Ζητούμενο ο πολύς κόσμος που συγκεντρώθηκε, όχι μόνο από τα χωριά της περιοχής αλλά και από κάθε γωνιά του νησιού, να γνωρίσει από κοντά κάποια από τα αριστουργήματα γλυπτικής που δημιούργησαν οι περίφημοι νιταδόροι του Μέσα Λασιθίου.

Άνθρωποι απλοί που το 19^ο αιώνα άφησαν τα χωράφια τους και με το έμφυτο, και μοναδικό όπως αποδείχθηκε, ταλέντο τους δημιούργησαν μια ολόκληρη σχολή ξυλογλυπτών.

Οι νιταδόροι του Μέσα Λασιθίου, όπως εξήγησε ο Γιώργος Σταματάκης, προέρχονταν ουσιαστικά από δύο οικογένειες του τόπου, την οικογένεια Φαρσάρη και την οικογένεια Μακράκη. Σε αυτούς αποδίδονται τουλάχιστον 200 τέμπλα, αν και διαρκώς ανακαλύπτονται κι άλλα που σίγουρα θα ανεβάσουν τον αριθμό αυτό στο μέλλον.

Ο Γιώργος Σταματάκης τους χαρακτήρισε αληθινούς καλλιτέχνες αν και από τα έργα τους δεν έλειπε το λαϊκό στοιχείο. Βλέπουμε δηλαδή στα ανθρώπινα πρόσωπα και στα πρόσωπα των ζώων που κοσμούν τα τέμπλα που φιλοτεχνούσαν να μην μπορούν να έχουν ακαδημαϊκή απόδοση, παρότι οι υπόλοιπες λεπτομέρειες είναι ανυπέρβλητα τεχνουργήματα.

Ο περίπατος ξεκίνησε από την πλατεία του Μέσα Λασιθίου με την πολυπληθή ομάδα να φθάνει αρχικά στη Μονή Κρουσταλλένιας.

Εκεί ο Γιώργος Σταματάκης, αφού παρουσίασε γενικά στοιχεία που αφορούν στη Μονή, μίλησε για το υπέροχο τέμπλο της που ο ίδιος θεωρεί ότι δεν είναι μεν το τελειότερο που έφτιαξαν οι μεσαλασιθιώτες νιταδόροι όμως, λόγω μεγέθους, ήταν εκείνο που τους επέτρεψε να ξετυλίξουν όλη την τέχνη τους και να εφαρμόσουν επάνω του κάθε πρόσφορο θέμα.

Το εν λόγω τέμπλο παρουσιάζει, όπως και οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί, στα διάφορα τμήματα του και τους τρεις ρυθμούς που οι πρόγονοι μας ακολουθούσαν αρχιτεκτονικά. Δηλαδή τον ιωνικό στο επάνω τμήμα του, το δωρικό στο δωδεκάορτο και τον κορινθιακό στις κολώνες του.

Οι νιταδόροι του Μέσα Λασιθίου, σύμφωνα με το γνωστό λαογράφο, είχαν καλές γνώσεις λαογραφίας και όχι μόνο. Ήξεραν πότε έπρεπε να κοπεί κάθε κυπαρίσσι για να μπορεί το ξύλο του να είναι αθάνατο, ως μετέπειτα τέμπλο, ενώ ακολουθούσαν μια ολόκληρη τελετουργία όταν δημιουργούσαν πάνω στο ξύλο. Δηλαδή νήστευαν- όσο καιρό το σκάλιζαν- ενώ δεν επέτρεπαν σε κανένα να συμμετάσχει στη δουλειά τους- ούτε καν στους ιερείς που έκαναν τις παραγγελίες. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούσαν ένα μυστήριο και μια μαγεία που έπαιρνε σάρκα και οστά μόλις το δημιούργημα τους ήταν έτοιμο και τοποθετούνταν στο ναό.

Η επανάσταση του 1866 ήταν εκείνη που έδωσε άφθονη δουλειά στους νιταδόρους του Μέσα Λασιθίου αφού οι Τούρκοι έκαψαν όλους τους ναούς κι έπρεπε να φτιαχτούν εξ αρχής νέοι. Τα πρώτα τους τέμπλα φαίνεται να ήταν αληθινά αριστουργήματα όμως όσο αυξάνονταν οι παραγγελίες τόσο ο διαθέσιμος χρόνος που είχαν για να ολοκληρώσουν ένα τέμπλο λιγόστευε κι έτσι άρχισαν να εισάγουν αρκετή ζωγραφική στη δουλειά τους, αντί για σκαλίσματα.

Την εξέλιξη αυτή στην καλλιτεχνική τους δημιουργία είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν οι συμμετέχοντες στο περίπατο επισκεπτόμενοι στη συνέχεια τον Άγιο Γεώργιο στο Μαρμακέτω. Ο νεκροταφειακός ναός εκεί φέρει δικό τους τέμπλο με θεματολογία σε μικρότερη κλίμακα.

Σ αυτό ξεχωρίζουν τα σκαλισμένα φρούτα: σύκα, ρόδια και άλλα, τα οποία λόγω άφθονης παραγωγής στο Λασίθι βρήκαν τη θέση τους κι επάνω στα τέμπλα. Ιδιαίτερο στοιχείο στην τέχνη τους και τα ψάρια που σκάλιζαν στην κάτω πλευρά του βημόθυρου. Σε ψηλότερα σημεία του τέμπλου φίδια, πουλιά, δράκοι.

Η αναγνωρισμένη τέχνη που είχε αναπτυχθεί, ως προς τη δημιουργία τέμπλων, εκείνη την περίοδο φαίνεται και από το γεγονός ότι παραγγελίες είχαν γίνει σε τεχνίτες της Κρήτης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας, τη Μονή Σινά, τον Πανάγιο Τάφο κ.α.

Αμέσως μετά στο ναό του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου επίσης στο Μαρμακέτω οι συμμετέχοντες στον περίπατο θαύμασαν το ξυλόγλυπτο τέμπλο που φέρει ακόμα μεγαλύτερες επιφάνειες ζωγραφισμένες κι όχι με γλυπτές παραστάσεις. Οι νιταδόροι του Μέσα Λασιθίου εδώ φάνηκε να μην έχουν χρόνο να αφιερώσουν για να δημιουργήσουν το είδος της τέχνης που βλέπομε στα πρώτα τους τέμπλα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως και τα λιγότερο σκαλισμένα τέμπλα τους παύουν να είναι μικρά αριστουργήματα λαϊκής τέχνης.

Ο περίπατος ολοκληρώθηκε στον τρίκλιτο ναό του Αγίου Μάμαντος, Ζωοδόχου Πηγής και Μιχαήλ Αρχαγγέλου στο Μέσα Λασίθι.

Εδώ συνυπάρχουν και τα τρία στάδια στο έργο των νιταδόρων του Μέσα Λασιθίου. Δηλαδή το γεμάτο ξυλόγλυπτες λεπτομέρειες τέμπλο, ένα με ισορροπία γλυπτικής και ζωγραφικής κι ένα τρίτο, περισσότερο απλό και απέριττο ξυλογλυπτικά.

Στο χώρο αυτό φιλοξενούνται και τα εκπληκτικά ανθιβόλια που χρησιμοποιούσαν οι νιταδόροι της περιοχής για να φτιάξουν τα τέμπλα τους. Ήταν δηλαδή αυτά που λέμε πατρόν με τα σχέδια που ήθελαν να σκαλίσουν. Τα τοποθετούσαν πάνω στο ξύλο, έβαζαν επάνω τους καρβουνόσκονη και από τις μικρές τρύπες που είχαν η μαύρη σκόνη περνούσε πάνω στο ξύλο και έδινε το σχέδιο, το οποίο σκάλιζαν.

Να σημειώσουμε πως ο περίπατος έγινε στο όμορφο λασιθιώτικο τοπίο με τις φορτωμένες μηλιές, τις καρυδιές και τους απέραντους κήπους δίνοντας τη δυνατότητα να θαυμάσουν, όσοι βρέθηκαν εκεί, όχι μόνο την ιδιαίτερη τέχνη των ξυλογλυπτών της σχολής του Μέσα Λασιθίου αλλά και την όμορφη φύση του τόπου που τους γέννησε, τους ανάθρεψε και τους ανέδειξε καλλιτεχνικά, παρότι τα περισσότερα έργα τους ήταν ανυπόγραφα.

Ελένη Βασιλάκη