Κρητικά επίθετα σε -άκης-Πως και πότε προέκυψαν

Η κατάληξη –άκης εμφανίζεται πρώτη φορά σε βαπτιστικά και επίθετα στην Κρήτη επί ενετοκρατίας, ωστόσο επικράτησε κατά κόρον, σε όλες τις κατηγορίες επιθέτων, επί τουρκοκρατίας.

Φαίνεται πως το -άκης  εισήχθη ως πρόσθετη κατάληξη σε διαμορφωμένα οικογενειακά επίθετα που μπορούμε να τα κατατάξουμε σε τέσσερις γενικότερες κατηγορίες: Τα τοπωνυμικά κι εθνονυμικά, τα επαγγελματικά, των κοινωνικών αξιωμάτων και διακρίσεων,τα παρατσούκλια και τα βαπτιστικά.

Η κατάληξη –άκης είναι ο αρσενικός τύπος της ουδέτερης κατάληξης –άκι, η οποία προέκυψε από την αρχαία υποκοριστική κατάληξη –άκιον που δήλωνε κάτι κατ' αρχήν μικρού μεγέθους πχ παιδάκιον-παιδάκιν-παιδάκι, αλλά χρησιμοποιήθηκε και με το βαπτιστικό του πατέρα για να δηλώσει το παιδί κάποιου πχ ο Πέτρος-το Πετράκι.

Ακόμα τη βλέπουμε ως έκφραση σεβασμού σε πρόσωπα κάποιας ηλικίας πχ ο κύριος Μανολάκης, σε εφήβους και νέους, που ήταν παιδιά σεβαστών ανθρώπων π.χ. ο κύριος Γιαννάκης αλλά και περιφρόνησης, συνήθως στον ουδέτερο τύπο για παιδιά και για μεγάλους, π.χ. το Μανολάκι.

Στην εργασία, που παρουσίασε σε Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο ο Γιάννης Ευθυβούλου Τσουδερός για την κατάληξη –άκης στα κρητικά οικογενειακά επίθετα, εμφανίζει τις εξής κατηγορίες:

Επίθετα παράγωγα από τοπωνύμια που χρησιμοποιήθηκαν ως οικογενειακά επίθετα και δηλώνουν:

Το χωριό ή την πόλη καταγωγής π.χ. Σπήλι-Σπηλιανός-Σπηλιανάκης, Κάστρο-Καστρινός-Καστρινάκης

Το τμήμα της επαρχίας, το νομό, το νησί, το κράτος κάποιου π.χ. Τσιρίγο-Τσιριγώτης-Τσιριγωτάκης, Μισίρι (Αίγυπτος)-Μισιρλής-Μισιρλάκης.

Επίθετα που δηλώνουν την εθνική καταγωγή κάποιου π.χ. Αρβανίτης-Αρβανιτάκης, Αρμένης-Αρμενάκης.

Ονόματα αρσενικά που δηλώνουν παραγωγικό επάγγελμα π.χ. Καλαθάς-Καλαθάκης, Κιτράς-Κιτράκης.

Ονόματα αρσενικά που δηλώνουν διοικητικό κι επιστημονικό επάγγελμα π.χ. Γούμενος-Γουμενάκης, Γιατρός-Γιατράκης.

Ονόματα που δηλώνουν χαρακτηριστικά του ανθρώπου και που από παρατσούκλια έγιναν επίθετα π.χ. Σγουρός-Σγουράκης, Κουλός-Κουλάκης.

Επίθετα που δηλώνουν αρετές της ψυχής και του νου π.χ. Λεβέντης-Λεβεντάκης, Σπίθας-Σπιθάκης.

Ονόματα που δηλώνουν ελαττώματα της ψυχής και του νου, δηλαδή κουσούρια, π.χ. Ατσάλης-Ατσαλάκης, Βαβούρας-Βαβουρανάκης.

Ονόματα που έχουν διφορούμενη έννοια και έγιναν οικογενειακά επίθετα π.χ. Μπίκος-Μπικάκης.

Ονόματα που δεν τα λες ούτε χαρίσματα ούτε κουσούρια, π.χ. Μαμούνας-Μαμουνάκης, Πετύχης-Πετυχάκης.

Ονόματα που από παρατσούκλια έγιναν επώνυμα χωρίς όμως να ξέρουμε γιατί τα είπαν παρατσούκλια π.χ. Πυρόβολος-Πυροβολάκης.

Παρατσούκλια που σχηματίστηκαν από λέξεις ή φράσεις που συνήθιζε να λέει κάποιος π.χ. Καλησπέρης-Καλησπεράκης, Καλιώρας-Καλιωράκης.

Ονόματα που δηλώνουν κοινωνικές σχέσεις και τα αποτελέσματα αυτών π.χ. Ακριβός-Ακριβάκης, Αναθρεφτός-Αναθρεφτάκης.

Ονόματα πουλιών, ζώων, ψαριών κτλ εξομοιωτικά παρατσουκλιών, είτε κανονικού μεγέθους, είτε υποκοριστικά, είτε μεγεθυντικά  π.χ. Γκιώνης-Γκιωνάκης, Άρκαλος-Αρκαλάκης, Κατσούλης-Κατσουλάκης, Μαμούνας-Μαμουνάκης, Πουλής-Πουλάκης, Αγρίμης-Αγριμάκης.

Ονόματα που το θέμα τους δηλώνει εργαλεία κα αντικείμενα π.χ. Καζάνης-Καζανάκης,, Σκαλίδης-Σκαλιδάκης.

Ονόματα παράγωγα πολύτιμων μετάλλων και πετρών που ειπώθηκαν ως επαινετικά παρατσούκλια π.χ. Αργυρός-Αργυράκης, Ζαφείρης-Ζαφειράκης.

Ονόματα παράγωγα λουλουδιών, δέντρων, φυτών π.χ. Γαριφαλής-Γαριφαλάκης, Πρινάρης-Πριναράκης.

Ονόματα παράγωγα βιομηχανικών προϊόντων, γλυκών και φαγητών π.χ. Μόσκος-Μοσκάκης, Τραχανάς-Τραχανάκης.

Όλα τα κανονικά βαπτιστικά κάθε προέλευσης που έγιναν οικογενειακά επίθετα και μάλιστα κατά την ονομαστική του ενικού π.χ. Γιώργος Θεοχάρης, Γιώργης Λουκάς.

Βυζαντινά οικογενειακά επίθετα π.χ. Βαρούχας-Βαρουχάκης, Σκορδίλης-Σκορδιλάκης.

Βενετσιάνικα και ιταλικά ονόματα π.χ. Γάσπαρης-Γασπαράκης, Μπαρότσης-Μπαροτσάκης.

Ονόματα βαπτιστικά ή παρατσούκλια υποκοριστικά σε –ούλης π.χ. Γιαννούλης-Γιαννουλάκης, Ψαρούλης-Ψαρουλάκης.

Ονόματα υποκοριστικά σε –ούδι π.χ. Γιαννούδης-Γιαννουδάκης, Ξανθούδης-Ξανθουδάκης.

Χαϊδευτικά βαπτιστικών π.χ. Αντρούλης-Αντρουλάκης, Γιαννίκος-Γιαννικάκης.

Λέξεις νηπίων που έγιναν επίθετα π.χ. Τατάς (πατέρας)-Τατάκης.

Επίθετα σε –ίτσης που είχαν διαμορφωθεί από βαπτιστικά και παρατσούκλια με την κατάληξη –ίτσι π.χ. Μανολιτσης-Μανολιτσάκης, Μαυρίτσης-Μαυριτσάκης.

Οικογενειακά επίθετα από παρατσούκλια σε –άλι π.χ. Μπρόκα-Μπροκάλι-Μπροκάλης-Μπροκαλάκης.

Μεγεθυντικά βαπτιστικών π.χ. Γιάνναρος-Γιανναράκης, Αντώναρος-Αντωναράκης.

Οικογενειακά επίθετα που έχουν διαμορφωθεί από βαπτιστικά με την κατάληξη –άκης κι έχουν έτσι φαινομενική κατάληξη –ακάκης π.χ. Αντωνάκης-Αντωνακάκης, Βασιλάκης-Βασιλακάκης

Οικογενειακά επίθετα από επαγγέλματα με την κατάληξη –άκης π.χ. Μάμος-Μαμάκης και Μαμακάκης, Σωμαράς-Σωμαράκης και Σωμαρακάκης.

Ονόματα σύνθετα δύο βαπτιστικών που συνήθως το πρώτο ήταν του πατέρα και το δεύτερο του γιού π.χ. Μαρκογιάννης-Μαρκογιαννάκης, Σηφογιάννης-Σηφογιαννάκης.

Ονόματα από τοπωνύμιο, επαγγελματικό ή παρατσούκλι πρώτο κι ένα βαπτιστικό δεύτερο π.χ. Καστρινογιάννης-Καστρινογιαννάκης, Δασκαλογιάννης-Δασκαλογιαννάκης.

Οικογενειακά επίθετα από ένα βαπτιστικό και την κατάληξη –ίδης π.χ. Αγγελίδης-Αγγελιδάκης, Παντελίδης-Παντελιδάκης.

Οικογενειακά επίθετα από ένα τοπωνύμιο ή εθνωνύμιο ή επαγγελματικό παρατσούκλι με την κατάληξη –ίδης π.χ. Χαλκίδης-Χαλκιδάκης και Χαλκιαδάκης, Μακρίδης-Μακριδάκης.

Μερικά αβέβαιης αρχής σε –ίδης π.χ. Βρουλιδάκης, Ντεντιδάκης.

Οικογενειακά επίθετα από βαπτιστικά επαγγελματικά, παρατσούκλια και την κατάληξη –όπουλος π.χ. Γιαννόπουλος-Γιαννοπουλάκης, Καστανάς-Καστανόπουλος-Καστανοπουλάκης.

Υπάρχει όμως και μια θεωρία περί των Κρητικών επώνυμων που λέει πως, πήραν την κατάληξη –άκης από τους Μανιάτες που πήγαν στην Κρήτη.

Μάλιστα παρατίθεται το παράδειγμα κρητικού καταλόγου του 1582 όπου υπάρχουν 33 επώνυμα όπως: Δραζίνος, Καλούδης, Στειακός, Καριώτης, Βόλτας, Κανέτος, Κατέλος, Καψής, Σακελάρης, Τζέρμιας, Ζουράρης, Κονταλάκαιρος, Πίτσικας, Ζητούνης, Σερέπετσης,  κ.α., και κανένα από αυτά δεν καταλήγει σε –άκης.

Τα εις –άκης, με βάση αυτή τη θεωρία, υιοθετούνται στην Κρήτη μετά το 1750 όταν η Μάνη είχε υπερπληθυσμό και οι Μανιάτες μετανάστευαν παίρνοντας μαζί, μεταξύ αυτών, και την κατάληξη των επωνύμων τους σε –άκης.

(Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του παραπάνω κειμένου σε οποιοδήποτε SITE)