Η Παναγία η Αλατσατιανή- Η εκκλησία που ποτέ δεν ξέχασαν οι ξεριζωμένοι των Αλατσάτων

Οι απόγονοι των Αλατσατιανών δεν ξεχνούν την Παναγία τους, το μεγαλοπρεπή ναό που είχε ανεγερθεί στη χαμένη τους πατρίδα και γιόρταζε κάθε χρόνο στις 21 Νοεμβρίου τα Εισόδια της Θεοτόκου.

Εκείνη τη μέρα έφθαναν προσκυνητές στη χάρη της απ όλα τα μικρασιατικά παράλια, τα γύρω νησιά ακόμα και από τη Σμύρνη.Ο ναός των Εισοδίων χτίστηκε το 1833 από το μάστορα Ευστράτιο Καλλονάρη, έργα του οποίου ήταν επίσης η Βαγγελίστρα του Τσεσμέ, η Παναγιά της Κάτω Παναγιάς, η Παναγιά η Βουρλιώτισσα κ.α. Στην περιοχή φέρεται να υπήρχε πριν ένας μικρότερος ναός που, λόγω μεγέθους, δεν κάλυπτε τις ανάγκες των κατοίκων.

Ο ναός της Παναγίας ,σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, με υπερυψωμένο το κεντρικό τμήμα της στέγης και με πολλά παράθυρα, αποπερατώθηκε μόλις σ' ένα χρόνο σύμφωνα με δύο επιγραφές που αποκαλύφθηκαν κατά τις εργασίες αποκατάστασης του.

Τα τρία κλίτη του χωρίζονται με δυο σειρές από έξι μαρμάρινες μονοκόμματες κολώνες. Στην πρόσοψη του (δυτική όψη) έχει τρεις μεγάλες θύρες που οδηγούν στον κυρίως ναό.

Όλα τα μάρμαρα που χρησιμοποιήθηκαν για το περικαλλές αυτό κτίσμα ήταν τηνιακά. Ξεχωριστό το μαρμάρινο τέμπλο του,σε ρυθμό μπαρόκ με νεοκλασικίζοντα στοιχεία. Φιλοτεχνήθηκε σε τηνιακό μάρμαρο το 1874 , 40 χρόνια μετά την ανέγερση του ναού, από τον γνωστό καλλιτέχνη Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του φημισμένου γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά.

Ο ναός αυτός περιβλήθηκε με θρύλους και παραδόσεις , που ακόμα μέχρι σήμερα, διηγούνται οι απόγονοι των Αλατσατιανών.

Σύμφωνα με την παράδοση λοιπόν οι κολώνες του ναού με την βοήθεια της Παναγίας ήταν «πανάλαφρες σαν μπαμπάκι». Τις είχαν βρει στον πάτο της θάλασσας, πολύ μακριά από τα Αλάτσατα, «κοντά στα Ντεμερτζιλιά, και τις έβγαλαν νησιώτες βουτηχτάδες.» Επίσης τα μάρμαρα πού έφεραν και χρησιμοποίησαν από τις αρχαιότητες του Λυθριού, λένε πως «τα μουλάρια, πήγαιναν μοναχά τους στον τόπο για το φόρτωμα, χωρίς ν’ αγκομαχούνε» με το βαρύτατο φορτίο τους.

Για την καμπάνα διηγούνται πως ήταν τόσο «ηχηρή και γλυκόλαλη» που ακούγονταν ίσαμε την Αγριλιά , το επήνειο των Αλατσάτων , τα Λίτζια , θέρετρο ιαματικών λουτρών της περιοχής,καθώς οι Αλατσατιανοί έστειλαν «ολάκερο φέσι γεμάτο χρυσές λίρες και μαλαματικά στην Ιταλία, για να τα ρίξουν οι μαστόροι στο μέταλλο της καμπάνας» να καταπονά σε ήχο όλες τις άλλες των γύρω περιοχών.

Όταν τα Αλάτσατα εκκενώθηκαν από τους κατοίκους τους το 1922 από το μένος των Οθωμανών δεν γλύτωσε ούτε η Παναγία. Οι φορητές εικόνες της πουλήθηκαν ενώ άλλες εικόνες καταστράφηκαν και όσες υπήρχαν πάνω στο μαρμάρινο τέμπλο καλύφθηκαν με έντονα χρώματα, κόκκινα , πράσινα και λουλακιά . Τα μαρμάρινα εικονοστάσια και οι κολώνες του κυρίως ναού βάφτηκαν με πράσινες και γκρίζες μπογιές ενώ τα χριστιανικά σύμβολα ασβεστώθηκαν για να μην φαίνονται με τις μορφές των Αγίων να μένουν χωρίς πρόσωπο ή μάτια .

Το 1938 η Παναγία μετατράπηκε σε Τζαμί, δεδομένου ότι η πόλη εποικίστηκε από πρόσφυγες μουσουλμάνους από την Κρήτη, την Ανατολική Μακεδονία και τα Βαλκάνια.Το 1953 προσέθεσαν στη βορειοδυτική γωνία του κι ένα μιναρέ .

Το 2010 η Τουρκία προφανώς για λόγους οικονομικούς (έσοδα από τουρισμό) χαρακτήρισε ως ιστορικό μνημείο τον ναό και προχώρησε σε εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης του. Τότε αναπαλαιώθηκε το εξαιρετικό τέμπλο με την ελληνική ταυτότητα: «Γιάννης Χαλαπάς εποίε 1874». Κάποιες εικόνες και τοιχογραφίες αποκαταστάθηκαν ενώ αποκαλύφθηκαν οι δύο επιγραφές που υπάρχουν στο ναό, η κτητορική και εκείνη πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού με την φράση «Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου οικοδομήθηκε με άδεια του Καπουδάν Πασά δια του Νικολάου Ηλιάδη».

Στις 28 του Μαΐου του 2011 τελέστηκε εκεί μετά από πολλές δεκαετίες Αρχιερατικός Εσπερινός χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη και επιμνημόσυνη δέηση για τους άταφους νεκρούς των Αλατσάτων και όλης της Ιωνίας .

Οι Αλατσατιανοί του Ηρακλείου τιμούν την Παναγία τους πλέον στη νέα τους πατρίδα και στο ναό των Εισοδίων που λειτουργεί στο προάστιο των Νέων Αλατσάτων στο Ηράκλειο, όμως ποτέ δεν ξεχνούν εκείνη την Παναγία την οποία έχουν συνδέσει με τις πιο γλυκές αλλά και τις πιο πικρές αναμνήσεις της ζωής τους.

Να σημειώσουμε πως με το ναό αυτό είναι συνδεδεμένο και το δημοτικό τραγούδι, ύμνος των απανταχού Αλατσατιανών, η περίφημη «Αλατσατιανή». Πίσω από το ιερό, όπως λέει και το τραγούδι, μέσα στο πηγάδι πνίγηκαν πολλές από τις όμορφες των Αλατσάτων,κυνηγημένες απ΄τους τσέτες , για να μην πέσουν στα χέρια τους.

Λέγεται πώς οι Τούρκοι για να αντιμετωπίσουν την δυσοσμία από την αποσύνθεση των νεκρών, μέσα στο πηγάδι έριξαν πετρέλαιο με αποτέλεσμα να μολυνθεί ο υδροφόρος ορίζοντας της περιοχής, ενώ το πηγάδι σφραγίστηκε και δεν ξαναλειτούργησε πια.

Οι στίχοι του τραγουδιού,με κάποιες παραλλαγές, έχουν ως εξής:

Στ΄ Αλάτσατα στην Παναγιά,

στ΄ Αλάτσατα στην Παναγιά

στ΄ Άγιο Βήμα από πίσω, Αλατσατιανή

Έχω φυτέψει λεμονιά, έχω φυτέψει λεμονιά

και πως να την ποτίσω, Αλατσατιανή

και πως να την ποτίσω, ρούσα και ξανθή

Άιντε – άιντε γκιντελίμ, Αλατσατιανή

Θα σε πάρω και θα φύγω, πανωχωριανή

Τι να το κάνω να το λες, τι να το κάνω να το λες

πως μ΄ αγαπάς και μένα, Αλατσατιανή

πως μ΄ αγαπάς και μένα, πανωχωριανή