Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου-Το παραμελημένο στολίδι του Αρκαλοχωρίου

  

Ο παλαιότερος κοιμητηριακός ναός του Αρκαλοχωρίου είναι αυτός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Βρίσκεται περίπου 150-200 μέτρα μακριά από τον οικισμό, στο δρόμο που τον συνδέει με το Αρχοντικό.

Πρόκειται για ένα ναό  σταυρεπίστεγο που ανήκει στον πλέον διαδεδομένο στο νησί μας τύπο Β1 της κατάταξης του Α. Ορλάνδου.

Ο αρχικός ναός είναι κτίσμα του 13^ου αιώνα ενώ κατά τον 14^ο αιώνα προστέθηκε, δυτικά του, ορθογώνιος νάρθηκας.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Περίανδρο Επιτροπάκη, το αρχικό τοιχογραφημένο κτίσμα χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα. Κατά τη δεύτερη οικοδομική φάση (αρχές 14ου αιώνα), προστέθηκε δυτικά ανοιχτό προστώο, με ζεύγη οξυκόρυφων τόξων περιμετρικά.

Πιθανότατα μετά το 1367, το ανοιχτό προστώο του ναού μετατράπηκε σε κλειστό νάρθηκα και τοιχογραφήθηκε. Ο αρχικός δυτικός τοίχος του ναού αντικαταστάθηκε με ένα χαμηλό ευρύ τόξο ενώ τοιχίστηκαν τα τόξα του προστώου δημιουργώντας ένα ζεύγος τυφλών αψιδωμάτων στο εσωτερικό του βόρειου τοίχου.

Παράλληλα κατασκευάστηκε νέα κεντρική θύρα, με λιθανάγλυφο χαμηλό τρίλοβο πλαίσιο, εντός του βορείου τόξου της δυτικής όψης, και μεταφέρθηκε το απλό λίθινο πλαίσιο της αρχικής θύρας εντός του δυτικού τόξου της νότιας όψης.

Δεν αποκλείεται η ιδιότυπη και μοναδική στο νησί θολωτή στέγαση του νάρθηκα να ανήκει σε αυτήν τη φάση. Εξωτερικά έχει σχήμα κανονικής τετράγωνης πυραμίδας με στρογγυλεμένες ακμές και κορυφή, ενώ εσωτερικά διαμορφώνεται με τριπλή καμπυλότητα. 

Η σημερινή μορφή του μνημείου είναι αποτέλεσμα τριών οικοδομικών φάσεων.

Η εικόνα που παρουσίαζε ο ναός στις αρχές του 20ου αιώνα, G. GEROLA

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού σώζεται αποσπασματικά και επιτρέπει να διακρίνει κανείς σκηνές του ευαγγελικού κύκλου καθώς και τέσσερις σκηνές από τη ζωή του Μιχαήλ Αρχαγγέλου: Στο βόρειο τοίχο ο Ιησούς του Ναυή, μπροστά από τον Αρχάγγελο και η κατάληψη της Ιεριχούς, ενώ στο νότιο η Σύναξη των Αρχαγγέλων και το Εν Χώναις θαύμα. 

Στο νάρθηκα και ειδικότερα στον τρούλο βλέπουμε τον Παντοκράτορα, στο τύμπανο του τρούλου σκηνές από το μαριολογικό κύκλο και στα σφαιρικά τρίγωνα τους Ευαγγελιστές.

Ανάμεσα στις κατεστραμμένες τοιχογραφίες των πλευρικών τοίχων διακρίνονται οι σκηνές της Φιλοξενίας του Αβραάμ και των Τριών Παίδων εν Καμίνω.

Η θέση του μνημείου, αλλά και των άλλων μικρότερων ναών που συναντάμε βόρεια του, δηλαδή της  Παναγίας (Γενέθλιο και Κοίμηση) του οικισμού της Αλιτζανής, νυν Αρχοντικού, ήταν σημαντική, αναφέρει ο κ Επιτροπάκης,  γιατί προσδιόριζε ένα διοικητικό όριο.

Σύμφωνα με την αρχική διοικητική διαίρεση του Βασιλείου της Κρήτης ο ναός ανήκε στην Τούρμα Ριζοκάστρου και αποτελούσε το όριο με την παρακείμενη, ανατολικά, Τούρμα της Πεδιάδας, εντός της Eξαρχίας του Αγίου Μάρκου .Ήδη πριν από το 1280, ανατολικότερα του ναού εκτεινόταν το φέουδο του βενετοκρητικού πατρικίου Ιακώβου Κουιρίνο και των διαδόχων του.

Και στην επόμενη διοικητική διαίρεση του νησιού, η οποία έγινε στις αρχές του 14ου αιώνα και διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια της βενετικής, αλλά και οθωμανικής κυριαρχίας του νησιού, ο ναός βρισκόταν στην Καστελλανία Ρίζου ή Ριζόκαστρου ή Χρυσόκαστρου, στο όριο με την Καστελλανία Πεδιάδας εντός του Διαμερίσματος του Χάνδακα .

Και στο νεότερο σύστημα των Επαρχιών, που καταργήθηκε το 1997 με το σχέδιο Καποδίστριας, το μνημείο βρισκόταν στο ανατολικό της όριο της διευρυμένης Επαρχίας Μονοφατσίου με την Επαρχία Πεδιάδας εντός του Νομού Ηρακλείου.

Πηγές: Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 4, Επιτροπάκης Ι. Περίανδρος και «Χριστιανικά Μνημεία της Κρήτης», Μιχάλης Γ. Ανδριανάκης, Κώστας Δ. Γιαπιτσόγλου

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα