Ο λαογράφος Γιώργος Σταματάκης μας θυμίζει ξεχασμένα αποκριάτικα έθιμα, δοξασίες και παραδόσεις

«Το Τριώδιο είναι συνδεδεμένο με την πιο τολμηρή και ελευθεριάζουσα περίοδο της παραδοσιακής κοινωνίας. Μια περίοδο που καταργεί τα πάντα αλλά και επιτρέπει τα πάντα. Η χαρά και η λύπη συνυπάρχουν, το γέλιο με το κλάμα αλληλοδιαδέχονται. Η χαρμολύπη που μας χαρακτηρίζει ως λαό από τότε που έχουμε μνήμες βρίσκει την περίοδο αυτή την απόλυτη έκφραση της».

Αυτό επισημαίνει ο λαογράφος Γιώργος Σταματάκης καταγράφοντας τα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου μας την περίοδο των Αποκριών. Τα περισσότερα είναι σήμερα ξεχασμένα ή διατηρούνται στη μνήμη των ηλικιωμένων που τα αναπολούν με αγάπη.

Επιλέξαμε κάποια απ' όσα έχει καταγράψει ο Γιώργος Σταματάκης και σας τα παρουσιάζουμε με την ελπίδα να συνθέσετε μέσα από τις περιγραφές τους την εικόνα της κρητικής κοινωνίας του παρελθόντος και να καταλάβετε πόσο σημαντικά ήταν και πόσο πιστά τηρούνταν, μια και αποτελούσαν κομμάτι της ζωής των Κρητικών και παρεκκλίσεις από τον κανόνα εφαρμογής τους δεν υπήρχαν.

Το φαγητό των Απόκρεων

Κυρίαρχο στοιχείο των Αποκριών ήταν το φαγητό. Εξάλλου το ίδιο το όνομα τους περιέχει την λέξη «κρέας».

Όλες οι μέρες της περιόδου φέρουν ονόματα που προέρχονται από το φαγητό. Η πρώτη αποκριά ονομάζεται κρέτινη και η δεύτερη τυρινή.

Το δε τριώδιο ανοίγει συμβολικά με κρέας χοιρινό που έχει διατηρηθεί σκοπίμως από τα Χριστούγεννα. Ο χοίρος εκτός από τα Χριστούγεννα είναι συνδεδεμένος και με την Αποκριά. Τα τελετουργικά χοιροσφάγια την βυζαντινή περίοδο γινόταν την Αποκριά και όχι τα Χριστούγεννα.

 Η κατανάλωση του κρέατος ήταν απόλυτα καθορισμένη με ένα άγραφο τυπικό που όριζε τι, πώς και πότε θα καταναλωθεί το κάθε τμήμα. Το τελευταίο κομμάτι του χοίρου ήταν τα σύγκλινα που ήταν ακόμη διατηρημένα στην γλίνα. Τα έψηναν με το άνοιγμα του Τριωδίου γιαχνί με πρωτοφανήστικες γιαχνόβρουβες.

Η πρώτη βδομάδα της αποκριάτικης περιόδου ονομάζεται συγκόκαλη καθώς δεν νηστεύεται τίποτα, ούτε Τετάρτες ούτε Παρασκευές. Επιτρέπεται η κατανάλωση των πάντων. Η δεύτερη εβδομάδα ονομάζεται κρετινή και γίνεται αποκλειστικά κατανάλωση κρέατος και η Τρίτη, αυτή που διανύουμε δηλαδή τώρα, ονομάζεται Τυρινή, που απαγορεύεται το κρέας αλλά επιτρέπετε η κατανάλωση όλων των άλλων λερώσιμων και κυρίως τυροκομικών προϊόντων.

Κυριαρχούν η πίτες κάθε είδους και μορφής: τηγανόπιτες, μυζιθρόπιτες, αγνόπιτες, σαρικόπιτες, σφακιανές και πολύφυλλες  πίτες καθώς και πιταράκια με τον τυρευτή, αφού οι αποκριές συμπίπτουν  με την γέννα των ωζών.

Τζουλαμάς και μακαρόνια

Την βδομάδα αυτή συνηθίζεται   στην Μεσαρά και κυρίως στα χωριά γύρω από το Πετροκεφάλι και την Πόμπια ένα εντελώς ασυνήθιστο και σπάνιο φαγητό ο Τζουλαμάς. Ένα είδος πίτας ταψιού που έχει βάση το ρύζι. (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην περιοχή αυτή έχουμε πληροφορίες για παραγωγή ρυζιού από τον 16ο αιώνα).

 Σε ορισμένα μέρη η τυρινή εβδομάδα ονομάζεται Μακαρονού επειδή τότε παρασκευάζονταν και καταναλώνονταν μακαρόνια, κατ΄ εξαίρεση στην Κριτσά ονομάζεται Λαζανού καθώς εκεί φτιάχνουν εξαιρετικό είδος λαζανιού από την εποχή του Μεσαίωνα.

Τα Μακαρόνια όπως φανερώνει και το όνομα τους είναι απόλυτα συνδεδεμένα με τις ψυχές. Ο Φαίδων Κουκουλες αναφέρει ότι η λέξη μακαρόνια είναι ελληνική και συνδέεται με  τις ψυχές των μακάρων.

Απαραίτητο πιάτο της Τυρινής Αποκριάς ήταν τα μακαρόνια που παρασκευάζονται για την μακαρία των νεκρών καθώς οι οικογενειακές μαζώξεις που γίνονται όλη την αποκριάτικη περίοδο δεν ήταν μόνο συνάξεις ζωντανών. Ήταν μια κοινωνία ζώντων τε και τεθνεώτων. 

Οι ψυχές των αγαπημένων νεκρών παρευρίσκονταν μαζί με τα ζωντανά μέλη της οικογένειας. Γι αυτό τα πλαστά ή σκιουφιχτά μακαρούνια  ήταν απαραίτητα στο τραπέζι.

Οι οικογενειακές συνάξεις

Οι οικογενειακές αυτές συνάξεις παλαιότερα διαρκούσαν όλη την αποκριάτικη περίοδο και έχουν απίστευτο ενδιαφέρον και από λαογραφικής αλλά και από κοινωνικής πλευράς.

Όλα τα μέλη της οικογένειας συγκεντρώνονταν στο σπίτι του γεροντότερου φέρνοντας μαζί τους και τα δικά τους εδέσματα. Ενώ στις μικρές Αποκρές η μάζωξη γινόταν στο σπίτι των παιδιών στις Μεγάλες Αποκρές η μάζωξη γινόταν στο σπίτι των γονέων. «Στις μικρές με τα παιδιά σου και στις μεγάλες ξάσου», λέει ένα λόγος που θέλει να ενδυναμώσει τις μικρές Αποκρές.

Χαρακτηριστικό αυτών των συνάξεων είναι η οινοποσία. Λόγω των ημερών επιτρεπόταν η κατανάλωση κρασιού από τις γυναίκες (που ούτως ή άλλως έπιναν όλο το χρόνο), αλλά και τα παιδιά. Τα ανήλικα μπορούσαν να πιουν άφθονο κρασί τις αποκριές μπροστά σε όλη την οικογένεια!

 Κάπως έτσι η Τυρινή αποκρά ονομάστηκε και Ξινή, καθώς τα μεθυσμένα ανήλικα έχαναν τον έλεγχο και δεν γινόταν μάινα, οι μεγάλοι για να σολαίσουν τα έδερναν  με αποτέλεσμα του τους βγαίνουν ξινά τα γέλια της οινοποσίας.

Η Μεγάλη Αποκρά και οι δοξασίες της

Το τελευταίο αποκρίγιωμα γινόταν το βράδυ της Τυρινής. Μάλιστα ονομάζεται η μέρα αυτή  Μεγάλη Αποκρά κατά την οποία τερματιζόταν η κατάλυση λερωσίμων φαγητών.

 Το αποκρίγιωμα αυτό συνοδεύεται από πολλές δοξασίες άλλες εκ των οποίων έχουν δημοσιευτεί και άλλες όχι.

Ο κ. Σταματάκης μας δίνει μια εικόνα τους: Κατά την διάρκεια του δείπνου δεν έπρεπε κανείς να χασμουρηθεί. Όποιος χασμουριόταν θα έλειπε του χρόνου από το τραπέζι.

Στο Μυλοπόταμο συνήθιζαν αυτό το βράδυ να φέρνουν μια στάμνα με νερό από το οποίο δεν έπινε κανείς. Ήταν το νερό του σπιτιού.

Σε όλη την Κρήτη μετά το φαγητό δεν μάζευαν το τραπέζι αλλά το άφηναν όπως  ήταν  με τα αποφάγια και τα ανύπλυτα διότι την νύχτα θα επιτρέψουν οι ψυχές και πρέπει να το βρουν στρωμένο.

Ακόμη οι νοικοκυρές έπαιρναν από το τραπέζι της Τυρινής Αποκράς ένα κομμάτι τυρί το οποίο φύλασσαν στα εικονίσματα ως ιερό. Ένα μικρό τμήμα του θρουλούσαν στην γέμιση των καλιτσουνιών το Πάσχα και ένα άλλο το έπαιρναν στην εκκλησία για να ακούσει το «Χριστός Ανέστη». Με αυτό θεράπευαν έπειτα δερματικά νοσήματα όπως μαλαθράκους εξανθήματα, τσερόνια, γαλμπούς σάφλες, μουρνιές, ταπεινάρες κλπ.

Τα τρία Σάββατα «τσι τυρινής τσι κρέτινης της πρώτης εβδομάδας» δεν λούγονται. Όποιος λουστεί πεθαίνει. «Ανάθεμα που λούστηκε τα τρία τα Σάββατα» λέει ένας από τους πολλούς έμμετρους λόγους που διαιωνίζουν το συνήθειο. Δεν το αγαπούσαν το λούσιμο οι πρόγονοι μας.

Αν μελετήσει κανείς τα παρατηρήματα τους θα διαπιστώσει ότι ελάχιστες ήταν οι μέρες που επιτρεπόταν Το ίδιο και αυτά τα τρία Σάββατα πιστεύουν ότι όποιος λουστεί πεθαίνει, όπως το έπαθαν οι κόρες μια χήρας μάνας στα Χανιώτικα.

Οι κοπελιές μαζεύουν τα ψίχουλα από το τραπέζι της Τυρινής Αποκριάς και τα βάνουν στο  μαξιλάρι τους για να ονειρευτούν ποιον θα παντρευτούν.

Αλλού ζυμώνουν ένα πολύ αλμυρό κουλούρι το οποίο τρώνε πριν ξαπλώσουν, για να διψάσουν την νύχτα. Αυτός που θα τους φέρει στο όνειρο τους νερό θα είναι και ο μελλοντικός σύζυγος τους.

Οι βοσκοί φυλάσσουν το πόδι του πρώτου σφαχτού της χρονιάς μέχρι την Καθαρή Δευτέρα. Τότε το κρεμούν στο λαιμό του γεροντότερου ζώου του κοπαδιού ως φυλακτό.

Υπάρχουν και αρκετά έθιμα με τους ασκορδουλάκους, που ως βολβοί συμβολίζουν την γονιμότητα και την αθανασία.  Για παράδειγμα όταν κτυπήσει η καμπάνα του σπερνού της Αποκριάς κτυπούσαν με ασκορδουλάκους την πόρτα του σπιτιού, για να φύγουν   οι ποντικοί οι ψύλλοι και τα άλλα μιαρά.

Αλλού τοποθετούν ασκορδουλάκους στο πιθάρι του ψωμιού για να είναι πάντα γεμάτο.

Στην Μεσαρά βάζουν  την αποκρά ένα βρασμένο αυγό στο εικονοστάσι το αφήνουν εκεί μέχρι τον Μάη. Έπειτα το  φυτεύουν στον κήπο για να γεννά σα τ' αυγό.

Στα Χανιώτικα κρεμούσαν ένα κλαδί ελιά βαπτισμένο στο λάδι στα εικονίσματα ως προσφορά για την καλή σοδιά.

Στα Αστερούσια,  το βράδυ της Τυρινής Αποκράς  πριν ξαπλώσουν, όλα τα μέλη της οικογένειας σχεδόν σε κατάσταση ιεροτελεστίας έτρωγαν το τελευταίο λερώσιμο. Και αυτό ήταν ένα αυγό.

Το αυγό που έχει συμβολικό χαρακτήρα καθώς περιέχει το σπέρμα της ζωής ήταν το τελευταίο έδεσμα της αποκριάς και ήταν υποχρεωτικό. Παρόλο που είχαν φάει πολύ το ανέμεναν όλοι με λαχτάρα. Επειδή τα αυγά τα χρησιμοποιούσαν για συναλλαγές ήταν πολύτιμα και σπάνια τα έτρωγαν.

Έτσι το τελευταίο λερώσιμο ήταν ένα αυγό όπως και το πρώτο μετά τη σαρακοστή ήταν και πάλι το κόκκινο αυγό που είχαν στην τσέπη τους και έτρωγαν στην αυλή της εκκλησίας αμέσως μετά το Χριστός Ανέστη.

Βέβαια για να καταλάβει κανείς όλο το βάρος που έδιναν οι στερημένες αγροτικές κοινωνίες στο φαγητό της αποκριάς θα πρέπει να λάβει υπόψη τους ότι θα νήστευαν και μάλιστα αυστηρά όλη την επόμενη περίοδο μέχρι το Πάσχα.

Σήμερα τηρούμε τα έθιμα αλλά όσα μας συμφέρει. Τρώμε καλά την αποκριά τρώμε καλά το Πάσχα αλλά τρώμε και την ενδιάμεση περίοδο. Τα έθιμα που δεν έχουν φαγητό τα έχουμε καταργήσει.

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα