Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Παντέλι του Χανδρά Σητείας

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος βρίσκεται σε μια καταπράσινη λαγκαδιά, κατάφυτη από κάθε λογής δέντρα, στη θέση Μέσα Παντέλι ή Επάνω Παντέλι. Ανήκει στην ενορία Χανδρά, από τον οποίο απέχει λίγα χιλιόμετρα, και θεωρείται πως υπήρξε καθολικό μικρής Μονής για την οποία δεν διατηρήθηκαν ιστορικά στοιχεία.

Ο Νίκος Ψιλάκης θεωρεί πως ο χώρος γύρω από το ναό παρουσιάζει την τυπική μορφή ενός παλιού, μικρού, μοναστηριού με απομεινάρια κτιρίων που πλαισίωναν το καθολικό του .

Ο ναός είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος, με δύο ενισχυτικά εγκάρσια σφενδόνια που διαιρούν την οξυκόρυφη καμάρα σε τρία σχεδόν ίσα μέρη.

Το σχετικά μεγάλο, για τα δεδομένα αυτού του τύπου ναού, μέγεθος του (5,75Χ8,50 μέτρα) και το λαξευτό πλαίσιο του μοναδικού θυρώματος στο κέντρο της δυτικής πλευράς του είναι τα μόνα στοιχεία που μαρτυρούν τις ιδιαίτερες προθέσεις των κτητόρων του.

Το εσωτερικό του ναού εντυπωσιάζει καθώς είναι κατάγραφο και μάλιστα αρκετές εκ των τοιχογραφιών του διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Φθορές παρατηρούνται κυρίως στην κατώτερη ζώνη όπου ολόσωμες μορφές αγίων δεν αναγνωρίζονται. Εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών έγιναν στις αρχές του 21ου αιώνα από την 13η Εφορία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, όπως ενημερώνουν δύο πινακίδες που συναντάμε στο σημείο.

Το κτίσμα είχε καταγραφεί από τον G. Gerola το 1935 ενώ το 1983 έγινε μια πιο λεπτομερής αναφορά στον τοιχογραφικό διάκοσμο του από τους Gallas-Wessel και Μπορμπουδάκη.

Με δεδομένο το ότι απουσιάζουν επιγραφικά δεδομένα και άλλες ιστορικές πληροφορίες η χρονολόγηση των τοιχογραφιών του γίνεται βάση τεχνοτροπικών κριτηρίων. 

Κατά τον Στ. Μαδεράκη οι τοιχογραφίες στο ναό του Χριστού παρουσιάζουν πολλές αναλογίες με εκείνες στην Παναγία Βρυωμένου στους Μεσελέρους, οι οποίες χρονολογούνται με ασφάλεια το 1401-2. Ο ναός αυτός επίσης συνδέεται με εκείνον της Παναγίας στις γειτονικές Λιθίνες ενώ ένα χάραγμα στο βόρειο τοίχο του φέρει τη χρονολογία 1424. Με βάση αυτά ανάγεται χρονολογικά στις αρχές του 15ου αιώνα.

Ο βασικός χριστολογικός κύκλος

Το σύνολο των παραστάσεων του ανέρχεται σε 45. Από αυτές οι 31 συγκροτούν το χριστολογικό κύκλο που αντιστοιχεί στην αφήγηση των γεγονότων της Καινής Διαθήκης, από τον Ευαγγελισμό μέχρι την Ανάληψη. Εκτός από 5 παραστάσεις στην αρχή και δύο στο τέλος του κύκλου οι υπόλοιπες 24 αναφέρονται στα γεγονότα του πάθους και στα μετά την Ανάσταση γεγονότα.

Άλλες παραστάσεις

Σε άλλα σημεία του ναού βλέπουμε την Κοινωνία των Αποστόλων, σε δύο χωριστά τμήματα, αποτελώντας ουσιαστικά επανάληψη του Μυστικού Δείπνου που ήδη υπάρχει στο βασικό χριστολογικό κύκλο. Σε 11 παραστάσεις δομείται ο κύκλος των Πρωτοπλάστων. Στο κέντρο του ανατολικού τυμπάνου βλέπουμε την Αγία Τριάδα. Η Δευτέρα Παρουσία καταλαμβάνει ολόκληρο το δυτικό τοίχο. Ακόμα γυμνοί ασκητές, ο Μιχαήλ Αρχάγγελος, ο Άγιος Νικόλαος, ο Μέγας Βασίλειος, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, η Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια, πολλοί προφήτες και οσιομάρτυρες, η Αγία Αικατερίνη, ο Μέγας Αντώνιος, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και πολλές άλλες μορφές της Ορθοδοξίας συμπληρώνουν είτε σε μετάλλια, είτε ολόσωμοι τον τοιχογραφικό διάκοσμο.

Σύμφωνα με τον Γεώργιο Φουστέρη, "Στη Μονή του Σωτήρος  στο Μέσα Παντέλι υπάρχει αναμφίβολα ένα εμπνευσμένο εικονογραφικό πρόγραμμα στο οποίο απηχείται μια συμπαγής θεολογική αντίληψη.

 Η χρονολόγηση του διακόσμου του ναού στις αρχές του 15ου αιώνα και ο συσχετισμός του ανώνυμου καλλιτεχνικού εργαστηρίου με εκείνο της Παναγίας Βρυωμένου μας υποχρεώνει να συσχετίσουμε αυτή τη θεολογική εικαστική μαρτυρία με το τοπικό κίνημα του Νείλου Δαμιλά και των περί αυτόν.

 Η ίδρυση μονών στην περιοχή συνδέεται με την κορύφωση της διαμάχης ενωτικών-ανθενωτικών που είχε ως αποτέλεσμα τη συσπείρωση των ορθόδοξων γύρω από λόγιους κληρικούς και μοναχούς που διαπνέονταν από το πνεύμα του ησυχασμού. 

Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος του ναού, υψηλού θεολογικού επιπέδου με εξαιρετική συνοχή, αντικατοπτρίζει τις θεολογικές διεργασίες της περιόδου και εκφράζει την ανάγκη μιας συνολικής αποτύπωσης της δογματικής ακρίβειας και σε εικαστικό επίπεδο".

Η θέση του ναού στο Παντέλη

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος είναι κτισμένος ανάμεσα σε ψηλά κυπαρίσσια και περβόλια με εσπεριδοειδή ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται πηγή με νερό. 

Απέναντι του δεσπόζει ο Άσπρος Εγκρεμός. Όπως μας είπε ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός Μανόλης Χρυσουλάκης το Παντέλι κατά το παρελθόν ήταν οικισμός. Χωριζόταν στο Πάνω και Κάτω Παντέλι, όπου κυρίως είχαν τα μετόχια τους κάτοικοι που διατηρούσαν καλλιέργειες ελιάς στην περιοχή.Λιγοστοί μόνιμοι κάτοικοι ζούσαν μόνο στο Κάτω Παντέλι. Λέγεται πως το όνομα της η περιοχή το πήρε από Βενετσιάνικη οικογένεια.

 Επιμέλεια Ελένη Βασιλάκη

(Πηγές Γεώργιος Φουστέρης «Ο ναός του Σωτήρος στη θέση Μέσα Παντέλι Χαντρά Σητείας: Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα από την έκδοση Μαργαρίται-Μελέτες στη Μνήμη του Μανώλη Μπορμπουδάκη, επιμέλεια Μανόλης Σ. Παπαδάκης, Κώστας Γιαπιτσόγλου και Ιστοσελίδα Χανδρά Σητείας )

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ  η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα