Ο λοιμός και το τάμα:Οι εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στο μεσαιωνικό Χάνδακα

Τους πρώτους μήνες του 1389 η Κρήτη δέχθηκε για μια ακόμα φορά το χτύπημα του θανατηφόρου λοιμού. Παρότι δεν έχουμε πολλές πληροφορίες γι αυτόν φαίνεται να κράτησε αρκετά.

 Ο Ιστορικός, Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Χαράλαμπος Γάσπαρης, φέρνει στο φως ενδιαφέρουσες πληροφορίες εκείνης της περιόδου, αλλά και για τους αιώνες που ακολούθησαν, αναφορικά με ένα θέμα άγνωστο στους πολλούς και μη ειδικούς.

Πρόκειται για την παρουσία αρκετών ναών αφιερωμένων στον Άγιο Αθανάσιο εντός του Χάνδακα, ένας εκ των οποίων, επιβεβαιωμένα, τάμα στο συγκεκριμένο Άγιο για να σταματήσει ο λοιμός. Σήμερα δεν σώζεται κανένας απ' αυτούς τους ναούς όμως η όλη διαδρομή που αναδεικνύει ο κ Γάσπαρης είναι άκρως ενδιαφέρουσα και αξίζει να την ακολουθήσουμε.

Το τάμα του Νικολού Μαυρικά

Εκείνη την περίοδο, του λοιμού του 1389, ο Νικολός Μαυρικάς, κάτοικος του Χάνδακα, όπως ο ίδιος αναφέρει σε έγγραφο, έκανε τάμα για να σταματήσει ο λοιμός υποσχόμενος να κτίσει μέσα σε μια μέρα μια εκκλησία προς τιμήν του Αγίου Αθανασίου.

Τον Απρίλιο του 1389 απευθύνθηκε στις βενετικές αρχές και ζήτησε άδεια για το ναό, η οποία του δόθηκε χωρίς δυσκολία.

Σύμφωνα με τον ίδιο το Μαυρικά, στις 13 Μαίου του ίδιου έτους, αφού καθαρίστηκε έκταση κοντά στο σπίτι του, με μεγάλη κατάνυξη, θεμελιώθηκε και κτίστηκε η εκκλησία με δικά του έξοδα και εθελοντική εργασία άλλων κατοίκων.

Μετά από έναν και πλέον χρόνο ο Μαυρικάς απευθύνθηκε και πάλι στις τοπικές αρχές και ζήτησε από το δούκα την παραχώρηση της εκκλησίας στον ίδιο με επιχείρημα την κακή κατάσταση στην οποία βρισκόταν. Φαίνεται πως το Μάιο του 1389 εκτός από την καθαγίαση της θέσης είχαν ολοκληρωθεί τα βασικά μόνο δομικά στοιχεία της εκκλησίας.

Όπως ο ίδιος παρατηρούσε, η εκκλησία ήταν ανοικτή σε πολλά σημεία και αν δεν ολοκληρώνονταν οι εργασίες δεν θα μπορούσε να αντέξει τον επόμενο χειμώνα ενώ θα αναλάμβανε εκείνος τα έξοδα αποκατάστασης.

 Ο δούκας της Κρήτης πράγματι στις 5 Ιουλίου 1390 του παραχώρησε την εκκλησία με πλήρη κτητορικά δικαιώματα. Έτσι μπορούσε να ορίζει εκείνος τον ιερέα που θα λειτουργούσε σε αυτήν και αναλάμβανε την υποχρέωση να προσφέρει κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα δύο λαμπάδες αξίας 12 γροσίων για το ιερό του Αγίου Μάρκου.

Το όνομα του κτήτορα του Αγίου Αθανασίου και η πρακτική του τάματος καθώς και ο ίδιος ο τιμώμενος άγιος δηλώνουν πως έχουμε να κάνουμε με έναν ορθόδοξο χριστιανό. Ο Νικολός Μαυρικάς ανήκε στο εύπορο αστικό στρώμα των ελλήνων του Χάνδακα και διατηρούσε σχέση με το τοπικό βενετικό στοιχείο. Εξάλλου η ανέγερση ενός ναού, όσο μικρός κι αν ήταν, και η απόκτηση μετά του κτητορικού δικαιώματος δεν θα μπορούσαν να γίνουν από άτομο που ανήκε σε κατώτερα οικονομικά στρώματα της πόλης.

Δυστυχώς το έγγραφο για τον Άγιο Αθανάσιο δεν προσφέρει περισσότερες πληροφορίες που θα βοηθούσαν στην ταύτιση του ναού ή στον εντοπισμό έστω της θέσης του, αντίθετα η προσπάθεια περιπλέκεται όταν δούμε τις διαθέσιμες πληροφορίες για άλλες εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στο Χάνδακα.

Οι άλλοι ναοί του ίδιου Αγίου

Η πρώτη μέχρι σήμερα γνωστή μαρτυρία για ναό του Αγίου Αθανασίου στο Χάνδακα ανάγεται στο 1348. Τη χρονιά εκείνη ο Donato Truno άφησε με διαθήκη του δέκα υπέρπυρα υπέρ εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου η οποία , όπως σημειώνεται, είχε πρόσφατα ανεγερθεί σε γη του που βρισκόταν στην περιοχή των κήπων στο βούργο του Χάνδακα. 

Το 1376 ο Ανδρέας Mazamurdi άφησε επίσης με διαθήκη του πέντε υπέρπυρα για εργασίες στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου του Χάνδακα. 

Σε μια τρίτη διαθήκη, την ίδια χρόνια, ο Νικόλαος Cornario άφησε και αυτός με τη σειρά του τέσσερα υπέρπυρα για τον ίδιο λόγο και στην ίδια εκκλησία. 

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα μαρτυρία προσφέρει έγγραφο του 1414. Με απόφαση του δούκα θα μοιράζονταν οι κατοικίες που ανήκαν στην εκκλησία της Παναγίας Φανερωμένης του Χάνδακα σε δυο μερίδια, το ένα εκ των οποίων θα παρέμενε στην Παναγία ενώ το δεύτερο θα πήγαινε στην ενορία της εκκλησίας του αγίου Αθανασίου και της αγίας Θεοδοσίας, η οποία πρόσφατα είχε ανεγερθεί στο βούργο του Χάνδακα.

Μαθαίνουμε εξάλλου πως η εκκλησία αυτή είχε κτιστεί με πρωτοβουλία ίσως και έξοδα του Ιωάννη Bono και ότι ο λατίνος ιερέας της θα προερχόταν από τους μοναχούς του Αγίου Παύλου του τάγματος των Servi di Maria του Χάνδακα. Η διμάρτυρη αυτή εκκλησία, η οποία αποτελούσε έδρα ενορίας, δεν αποκλείεται να ήταν και δίκλιτη αφού ήταν διπλού δόγματος και διέθετε Αγία Τράπεζα καθολικού δόγματος.

Στο χάρτη τέλος του Buondelmonti του 1419 σημειώνεται στο βορειοδυτικό τμήμα του βούργου του Χάνδακα η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Το γεγονός ότι στο χάρτη αυτό σημειώνονται σχετικά λίγες εκκλησίες σημαίνει ότι η συγκεκριμένη ήταν μάλλον σημαντική για το Χάνδακα.

Με βάση όλες αυτές τις μαρτυρίες καταλαβαίνουμε πως υπήρχε, βάση διαθήκης, μια νέα εκκλησία του Αγίου Αθανασίου το 1348 μέσα στον κήπο του διαθέτη, πιθανόν σε επέκταση του βούργου του Χάνδακα. Η ίδια εκκλησία μάλλον υπήρχε ως το 1376 όταν άλλοι δύο διαθέτες της άφησαν κληροδοτήματα.

Περίπου 13 χρόνια μετά κτίζεται μια νέα εκκλησία του Αγίου Αθανασίου από το Νικολό Μαυρικά επίσης στο βούργο του Χάνδακα. Το 1414 μια νέα επίσης εκκλησία διμάρτυρη, αφιερωμένη στον Άγιο Αθανάσιο και την Αγία Θεοδοσία, καταγράφεται στο βούργο.

Και στις τρεις πρώτες μαρτυρίες οι εκκλησίες καταγράφονται ως νέες, πράγμα που σημαίνει πως δεν πρόκειται για την ίδια εκκλησία ούτε για επανοικοδόμηση παλαιότερης άρα μιλάμε για διαφορετικές εκκλησίες. Δυστυχώς τα διαθέσιμα στοιχεία δεν βοηθούν να τοποθετήσουμε τους ναούς αυτούς σε συγκεκριμένες θέσεις στο Χάνδακα.

Το 1548 καταγράφηκαν για μια ακόμα φορά οι 130 ιερείς της λατινικής αρχιεπισκοπής της Κρήτης. Στη σχετική λίστα βλέπουμε τέσσερις ιερείς που ιερουργούσαν σε εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στο βούργο του Χάνδακα. Καθένας από τους 130 ιερουργούσε σε πάνω από μια εκκλησίες οπότε δύσκολα σε μια εκκλησία θα μπορούσαν να ιερουργούν πάνω από ένας ιερέας, συνεπώς έχουμε εκείνη την περίοδο τέσσερις ναούς του Αγίου Αθανασίου στο Χάνδακα.

Εκτός αυτού βλέπουμε ο ένας ναός να καταγράφεται ως Άγιος Αθανάσιος ο νέος ,ο άλλος ως Άγιος Αθανάσιος στο Δερματά ενώ οι άλλες δύο εκκλησίες απλά ως Άγιος Αθανάσιος. 

Κατά τα έτη 1541 και 1549 διαθέτουμε μαρτυρίες για την ύπαρξη και του ενοριακού ναού του αγίου Αθανασίου του παλαιού.

Οψιμότερες μαρτυρίες 

Ανάλογη εικόνα δίνουν ακόμα και οψιμότερες μαρτυρίες από καταγραφές ναών και ιερέων το δεύτερο μισό του 16^ου αιώνα και το πρώτο του 17^ου αιώνα. Σε αυτές συναντάμε νέα προσδιοριστικά επίθετα, όπως άγιος Αθανάσιος των Παπαδόπουλων, άγιος Αθανάσιος εις την Κερά Παναγιά , άγιος Αθανάσιος εις την Αγία Μαρίνα και άγιος Αθανάσιος δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Αγιασμένου. 

Πιθανόν πολλοί από τους προσδιορισμούς αυτούς αναφέρονται σε ίδιες εκκλησίες που κατά εποχές αλλάζουν επωνυμία. 

Έχει ενδιαφέρον το γεγονός πως και ο G. Gerola αναφερόμενος στις εκκλησίες του Χάνδακα καταλήγει στην ύπαρξη πέντε διαφορετικών ναών του αγίου Αθανασίου στην πόλη.

Η προσπάθεια ταύτισης ωστόσο των τριών πρωιμότερων εκκλησιών του 14^ου και των αρχών του 15^ου αιώνα με εκείνες του 16^ου και 17^ου αιώνα δεν είναι εύκολη και κρύβει παγίδες.

Παρολαυτά, συμπερασματικά, ο κ. Χαράλαμπος Γάσπαρης αναφέρει πως οι παλιότερες εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου του 1348 και του 1389-90 θα μπορούσαν ίσως να ταυτιστούν με τις δύο εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στο βορειοδυτικό τμήμα του βούργου, κοντά στην Αγία Μαρίνα και κοντά στον κόλπο του Δερματά. 

Η διμάρτυρη του Αγίου Αθανασίου και της Αγίας Θεοδοσίας του 1414 θα μπορούσε να ταυτιστεί με την εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας στο ανατολικό τμήμα του βούργου, κοντά στα μεσαιωνικά τείχη του Χάνδακα, ή ακόμα με εκείνη του αγίου Αθανασίου του Παλαιού και της Κεράς Παναγίας στο νοτιοανατολικό τμήμα του βούργου, κοντά στον προμαχώνα του Ιησού.

Η λατρεία του Αγίου αλλά ποιού Αγίου;

Ο αριθμός των ναών που ήταν αφιερωμένοι στον άγιο Αθανάσιο στο Χάνδακα αποκαλύπτει ότι η λατρεία του, τουλάχιστον από το δεύτερο μισό του 14^ου αιώνα και μετά, εντείνεται. Εκκλησίες του υπήρχαν και στην υπόλοιπη Κρήτη από τους βυζαντινούς χρόνους όπως μαρτυρούν σωζόμενα μνημεία στις Λιθίνες, στο Χουδέτσι , στο Νίππος κ.α.

Εκτός από τον αριθμό των εκκλησιών ζητούμενο παραμένει και η ταύτιση του ίδιου του αγίου, δηλαδή ήταν ο Μέγας Αθανάσιος ή ο άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης ή ακόμα ο άγιος Αθανάσιος ο νέος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως; 

Οι γραπτές μαρτυρίες δεν βοηθούν ούτε εδώ. Ίσως λοιπόν να μπορούσε να συνδεθεί η λατρεία του Αγίου Αθανασίου με τη θρυλούμενη παρουσία του Αθανασίου του Αθωνίτη, μαζί με το Νικηφόρο Φωκά, κατά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες και την τόνωση της χριστιανικής θρησκείας και του μοναχισμού στο νησί . 

Ακόμα κι έτσι όμως δεν είναι σίγουρο πως όλες οι εκκλησίες ήταν αφιερωμένες σε αυτόν κι όχι στον Μέγα Αθανάσιο καθώς στη λαϊκή συνείδηση εκείνη την εποχή οι δύο Άγιοι συγχέονταν.

Πάντως ο άγιος Αθανάσιος ο Μέγας ταυτίζεται με ιαματικές ιδιότητες και την αποτροπή του θανάτου (φαίνεται και στο όνομα του) και υπό αυτή την έννοια ο Νικολός Μαυρικάς, που έκανε τάμα να τελειώσει ο λοιμός, ίσως να είχε στο μυαλό του αυτόν τον άγιο.

Ανεξάρτητα από το σε ποιόν άγιο ήταν αφιερωμένοι αυτοί οι ναοί είναι απορίας άξιο πως στο Ηράκλειο σήμερα δε σώζεται καμιά παλιά εκκλησία του, ούτε το όνομα του Αγίου Αθανασίου διατηρείται ως τοπωνύμιο στην ευρύτερη περιοχή ενώ ακόμα και το βαπτιστικό Αθανάσιος, από τον 13^ο αιώνα ως τις αρχές του 15,^ου εμφανίζεται σπάνια .

Επιμέλεια Ελένη Βασιλάκη

(Πηγή: Το σύνολο των πληροφοριών αντλήθηκε από κείμενο του Ιστορικού, Διευθυντή Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών) Χαράλαμπου Γάσπαρη με τίτλο «Ο λοιμός και το τάμα: Οι εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στο μεσαιωνικό Χάνδακα» που συμπεριελήφθη στις μελέτες στη μνήμη του Μανώλη Μπορμπουδάκη «Μαργαρίται» ,σε επιμέλεια Μ. Πατεδάκη και Κ. Γιαπιτσόγλου-έκδοση Κοινωφελούς Ιδρύματος "Παναγία η Ακρωτηριανή" Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας, 2016 )