Η Αγία Σοφία στους Αρμένους Σητείας-Το άλλοτε πλούσιο μοναστήρι και η ιστορία του

 

Η Αγία Σοφία βρίσκεται στο οροπέδιο των Αρμενοχανδράδων κοντά στον οικισμό των Αρμένων όπου και υπάγεται.

Πρόκειται για ένα παλιό μοναστήρι από το οποίο σώζεται σήμερα μόνο το καθολικό και γύρω του βλέπουμε ερείπια των κτισμάτων που άλλοτε φιλοξενούσαν τους μοναχούς του.

Είναι άγνωστο το ακριβές έτος ιδρύσεως και ο κτήτορας του μοναστηριού.

Μία επιγραφή του 1634, από την κεντρική πύλη της Μονής πιθανότατα αφορά έτος ανακαίνισης της, αποκαλύπτοντας μας πως λειτουργούσε ήδη κατά την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας.

 Είναι πολύ πιθανό να προϋπήρχε στην ίδια θέση μοναστήρι, το οποίο ανακαινίσθηκε και επεκτάθηκε κατά τον 17ο αιώνα, οπότε παρατηρήθηκε και η αύξηση της επάνδρωσης των Μονών της Κρήτης.

Η εκδοχή αυτή επιβεβαιώνεται και από τη ναοδομία της Αγίας Σοφίας ,η οποία είναι κτισμένη σε δύο διαφορετικές περιόδους.

Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική χωρίς νάρθηκα. Κατά μήκος χωρίζεται σε δύο ίσα τμήματα. Το τμήμα που βρίσκεται κοντά στο Ιερό είναι χαμηλότερο από αυτό που βρίσκεται πίσω. Από αυτό εικάζεται ότι η εκκλησία ανεγέρθηκε σε δύο διαφορετικά χρονικά διαστήματα.

Είναι πιθανότερο  το τμήμα που βρίσκεται κοντά στο Ιερό να κτίσθηκε αρχικά όταν ιδρύθηκε και η Μονή, αν όχι και νωρίτερα, και το πίσω τμήμα ίσως προστέθηκε κατά την ανακαίνιση της.

Η αρχιτεκτονική της παρ όλη την απλότητά που τη διακρίνει είναι αρκετά όμορφη, κυρίως εξωτερικά. Οι πόρτες και τα παράθυρα είναι τετράγωνα και φέρουν στο υπέρθυρο τοξοειδές τύμπανο.

 Οι τοίχοι και των δύο πλευρών, κοντά στο Ιερό Βήμα, φέρουν διαζώματα από κατεργασμένες πέτρες (πωρόλιθους) που καταλήγουν σε κοχλίες.

Το τέμπλο είναι σκαλιστό από ξύλο καρυδιάς. Φαίνεται πως δημιουργήθηκε μεταγενέστερα. Σε κάποια σημεία του παρατηρούνται οπές, οι οποίες είναι πιθανό να προήλθαν από σφαίρες πυροβόλου όπλου.

Οι παλαιότερες σωζόμενες εικόνες, που υπήρχαν στο ναό, αυτή του Χριστού και της Αγίας Σοφίας δεν είναι κάτι ιδιαίτερο από πλευράς ζωγραφικής όμως η εξίσου παλιά  εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας θεωρείται εξαιρετική.

Στη βόρεια και στη νότια πλευρά του ναού υπάρχουν δύο τάφοι μέσα στους οποίους λέγεται ότι τάφηκαν δύο Επίσκοποι.

Αρχικά το μοναστήρι ήταν φρουριακού τύπου, με κέντρο του κτηριακού συγκροτήματος το καθολικό. Τα ερείπια που διασώζονται σήμερα είναι τμήματα των κτηρίων που αναστηλώθηκαν κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι.

Η Μονή της Αγίας Σοφίας αποτέλεσε τη θερινή κατοικία των τοπικών Επισκόπων. Μαρτυρούνται οι Επίσκοποι Ιεράς Μελέτιος Τριβιζάς το 1701 και Ιεροσητείας Γρηγόριος Παπαδοπετράκης το 1880.

 Επίσης, υπάρχει η παράδοση ότι εκεί αποσύρονταν στα τελευταία χρόνια της ζωής τους και εφησύχαζαν οι Επίσκοποι της επαρχίας.

Η σχέση με τον Όσιο Ιωσήφ Γεροντογιάννη

Με τη Μονή της Αγίας Σοφίας συνδέθηκε στενά ο τοπικός Άγιος, ο Όσιος Ιωσήφ ο Γεροντογιάννης, ο οποίος, μαζί με τη συνοδεία του κατέφυγε στο έρημο τότε Μοναστήρι το 1866, λόγω της τριετούς Επαναστάσεως των Κρητών (1866-1869).

 Η παρακμή της Μονής οφειλόταν στην λεηλάτηση της περιουσίας της από τους Τούρκους κατακτητές.

Ο Όσιος Ιωσήφ ο Γεροντογιάννης επισκεύασε πολλά κελλιά και ανακαίνισε τμήμα των ερειπωμένων κτηρίων. Η Μονή αναζωογονήθηκε με την εγκατάσταση των Μοναχών της Μονής Καψά, την εποπτεία της οποίας διατηρούσε ο κτήτοράς της Γεροντογιάννης.

Η περιουσία που είχε απομείνει στη Μονή καλλιεργήθηκε και αξιοποιήθηκε στο έπακρο, ενώ αγοράστηκαν και άλλα κτήματα. Σύντομα η Αγία Σοφία κατέστη πολυσύχναστο καταφύγιο των πιστών της επαρχίας Σητείας αλλά και άλλων περιοχών της Κρήτης.

Οι διαβολές, όμως, ορισμένων προσώπων προς τον τότε Επίσκοπο Ιεράς και Σητείας Νεόφυτο, οδήγησαν στην εκδίωξη και επιστροφή του Οσίου Γεροντογιάννη το 1870 στον Καψά και στην εκ νέου ερήμωση της Μονής.

Η Μονή Αγίας Σοφίας εισέρχεται σε νέα φάση με την απόφαση να ιδρυθεί και να λειτουργήσει (από το 1870) σχολείο στις ερειπωμένες εγκαταστάσεις της, ύστερα από την σχετική άδεια των Τούρκων κατακτητών και με τη φροντίδα της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου.

Το σχολείο άκμασε με διευθυντή τον Γεώργιο Λόγιο, οπότε αριθμούσε περισσότερους από εκατό μαθητές.

Όταν έκλεισε το σχολείο της Αγίας Σοφίας μετατέθηκε εκεί από τη Μονή Καψά ο Ιερομόναχος Γεννάδιος Μυτάκης, ο οποίος αναστήλωσε τις εγκαταστάσεις της (το 1884-1885).

Τελευταίος, ύστερα από απόφαση του Επισκόπου Ιεράς και Σητείας Αμβροσίου για να μην ερημώσει ξανά το μοναστήρι, μόνασε στη Μονή της Αγίας Σοφίας (από το 1897) ο π. Ιωαννίκιος Τσαρδινάκης. Ο ίδιος Επίσκοπος, λίγο πριν τη διάλυση της Μονής, χειροτόνησε Πρεσβύτερο τον μοναχό Αγάπιο, ο οποίος είχε διατελέσει αναγνώστης και διάκονος στο μοναστήρι. 

Το επεισόδιο με τους Οθωμανούς της Ετιάς    

                                     

Ένα περιστατικό που έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 1897 συνδέθηκε με το μοναστήρι της Αγίας Σοφίας. Οι επαναστατημένοι Κρήτες είχαν οδηγήσει στη Μονή τους Οθωμανούς που είχαν συλλάβει στον κοντινό οικισμό Ετιά.

Ξαφνικά διαδόθηκε ότι οι Τούρκοι της Σητείας συνέλαβαν και εκτέλεσαν τους χριστιανούς πρόκριτους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και δύο από τους Αρμένους.

Η είδηση αναστάτωσε τους ντόπιους χριστιανούς, οι οποίοι ως αντίποινα συνέλαβαν και εκτέλεσαν όλους σχεδόν τους Οθωμανούς της Ετιάς. Η ενέργεια αυτή δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση και ένταση σε όλη την επαρχία Σητείας το τελευταίο διάστημα της παρουσίας των Τούρκων στην Κρήτη.

Με τον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης, επί Κρητικής Πολιτείας το 1900, η Μονή κρίθηκε διαλυτέα.

Η περιουσία της εκμισθώνονταν από την αρμόδια Μοναστηριακή Επιτροπεία Λασιθίου, η οποία τελικά το 1911 έκανε δεκτό το αίτημα της Ενοριακής Επιτροπείας Αρμένων και παραχώρησε την Αγία Σοφία και τα περιουσιακά της στοιχεία στην Ενορία Αρμένων, όπου και υπάγεται έως και σήμερα.

(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τη σελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας )