Η Μονή της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας στις Ποταμιές και η μακρά ιστορία της

 

Η μονή της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και βρίσκεται κοντά στον οικισμό Ποταμιές, περίπου 10 χιλιόμετρα από τη Χερσόνησο και 33 χιλιόμετρα ανατολικά του Ηρακλείου.

 Είναι κτισμένη σε μικρό λόφο με ωραία θέα προς τη Λαγκάδα και το φράγμα Αποσελέμη, που πλέον αποτελεί έναν πλούσιο βιότοπο για την ευρύτερη περιοχή.

Στις μέρες μας δεν λειτουργεί ως μοναστήρι, παραμένει ωστόσο χώρος λατρείας, με επίκεντρο το κατάγραφο καθολικό του, ενώ οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις του έχουν ανακαινισθεί και λειτουργούν ως χώροι πολιτισμού, φιλοξενώντας ένα ενδιαφέροντα μουσειακό-εκθεσιακό συγκρότημα με εκκλησιαστικά κειμήλια, έκθεση φωτογραφίας, λαογραφική γωνιά, εργαστήρι αγιογραφίας κ.α

Κάθε χρόνο την παραμονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αλλά και ανήμερα της γιορτής συγκεντρώνεται πλήθος πιστών στην Γκουβερνιώτισσα για να τιμήσει την Παναγία, στο ναό στολίδι της μονής.

Πρόκειται για ένα ναό σταυροειδή με τρούλο, που η ιστορία του χάνεται στο βάθος των αιώνων.

Ακριβή χρονολόγηση του ναού και του μοναστηριού δεν έχουμε ωστόσο είναι βέβαιη η ύπαρξη του τον πρώτο αιώνα της ενετικής κατοχής (13^ος).

Στο βιβλίο «Η Παναγία η Γκουβερνιώτισσα» του Κωστή Τριανταφυλλίδη αναφέρεται πως το μοναστήρι κτίστηκε στην εποχή του Νικηφόρου Φωκά, παραπέμποντας μάλιστα σε μια επιγραφή που υπήρχε στον τοίχο του, η οποία δυστυχώς δεν διασώθηκε.

Οι τοιχογραφίες του καθολικού

Ο πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος του έχει συντηρηθεί με τους ειδικούς να μιλούν για παραστάσεις εξαιρετικής τέχνης, κάποιες εκ των οποίων σπάνιες.

Οι παραστάσεις που κοσμούν το καθολικό της μονής με βεβαιότητα ανάγονται στον 14ο αιώνα .Στο Θόλο του τρούλου δεσπόζει η μορφή του Παντοκράτορα ενώ στα τέσσερα τρίγωνα του βλέπουμε τους Ευαγγελιστές και στο τύμπανο προφήτες ολόσωμους . Οι παραστάσεις του Χριστολογικού κύκλου θεωρούνται θαυμάσιας τέχνης.

Στην κατώτερη ζώνη ξεχωρίζουν ολόσωμοι Άγιοι και Αγίες. Στο Άγιο Βήμα έχει φιλοτεχνηθεί, κατά τρόπο αριστοτεχνικό, ο Μυστικός Δείπνος. Στον τοίχο, δυτικά, μια μεγάλη παράσταση με την Κοίμηση της Θεοτόκου με μια ομάδα αγγέλων στα αριστερά.

Σε οτι αφορά στις φορητές εικόνες του ναού ο Κωστής Τριανταφυλλίδης αναφέρει ως παλαιότερη αυτή του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, όπου οι μορφές των Αγίων έχουν ζωγραφιστεί ακριβώς πάνω στο ξύλο. Πολύ καλής τέχνης είναι η εικόνα της Ρίζας του Ιεσσαί αλλα και αυτή της Ζωοδόχου Πηγής. Της ίδιας περιόδου είναι η εικόνα του Αγίου Γεωργίου. Ο ίδιος αναφέρει πως στο τέμπλο, που υπήρχε μέσα στο ναό και αφαιρέθηκε κατά την ανακαίνιση του και τώρα μπορείτε να το δείτε στο μουσειακό χώρο του, υπήρχαν ακόμα οι εικόνες του ένθρονου  Ιησού και της Θεομήτορος. Αρκετές εικόνες εξάλλου αφαιρέθηκαν από το ναό πριν φύγει από τα χέρια του Πανάγιου Τάφου, σύμφωνα με τον Κ. Τριανταφυλλίδη, που φωτογραφίζει ως υπεύθυνο τον τότε έξαρχο του.

Η εξέλιξη της μονής  

Μετά την επικράτηση των Ενετών στην Κρήτη, περιοχές του νησιού παραχωρούνται ως φέουδα σε ευγενείς. Το χωριό Ποταμιές και η Γκουβερνιώτισσα, αποτελούσαν τμήμα φέουδου του Μάρκου Γραδενίγου, ενός πρόσωπου που σημάδεψε τη μεσαιωνική ιστορία της Κρήτης , αφού ταυτίστηκε με τη μεγάλη επανάσταση του 1363 και τη Δημοκρατία του Αγίου Τίτου.

Όπως γράφει στο βιβλίο «Η Γκουβερνιώτισσα» ο Νίκος Ψιλάκης «Πρόκειται για μοναδική στα χρονικά της ενετοκρατούμενης Κρήτης επανάσταση κατά την οποία οι ενετοί φεουδάρχες ξεσηκώθηκαν εναντίον της ενετικής διοίκησης. Ο φεουδάρχης των Ποταμιών ο Μάρκος Γραδενίγος, ως ηγέτης των Ενετών επαναστατών ή αποστατών –όπως τους ονόμασαν – έγινε Κυβερνήτης και κόσμος της Κρήτης».

Η επανάσταση αυτή καταπνίγηκε από τον ενετικό στρατό και ο ίδιος ο Γραδενίγος αποκεφαλίστηκε στο Χάνδακα. Αμέσως μετά οι Ποταμιές παραχωρούνται στον ευγενή Λαυρέντιο Μαριπέρο, όπως προκύπτει από το Δουκικό Αρχείο του Χάνδακα.

Από τις αρχές του 16ου αιώνα οι φεουδάρχες και οι ευγενείς ενετικής ή κρητικής καταγωγής παραχωρούν πληθώρα ναών που βρίσκονται μέσα στα κτήματα τους σε ορθόδοξους μοναχούς.

Σύμφωνα με τα ενετικά αρχεία στα μέσα του 16ου αιώνα η Γκουβερνιώτισσα ανήκε στον ευγενή Φραντζέσκο Ντεμέτζο. Ο Ντεμέτζο παραχώρησε το ναό και ακίνητη περιουσία στους ιερομόναχους Μακάριο και Παρθένιο Κονταρή προκειμένου να μνημονεύεται το όνομα του .

Από τότε το μοναστήρι γνωρίζει ημέρες ακμής καθώς γίνονται συστηματικές προσπάθειες ανακαίνισης του ενώ δημιουργήθηκαν οι εκπληκτικές φορητές εικόνες του, οι οποίες σήμερα εκτίθενται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης ενώ αντίγραφα τους υπάρχουν στα ανακαινισμένα κτίρια της μονής.

Το έτος 1826 αποτελεί σταθμό για τη νεώτερη ιστορία της Γκουβερνιώτισσας. Από τις μέχρι σήμερα πηγές γνωρίζουμε πως ανήκε στην οικογένεια Μαγκαφούρηδων οι οποίοι κατάφεραν τα μαύρα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς να διατηρήσουν τις ιδιοκτησίες τους μαζί με την ιδιοκτησία της Γκουβερνιώτισσας.

Η δωρέα της μονής στον Πανάγιο Τάφο

Ο τελευταίος ιδιοκτήτης ο παπά Μιχάλης Μαγκαφούρης δώρησε το μοναστήρι στον Πανάγιο Τάφο. Η προφορική παράδοση αναφέρει ότι δεν είχε απογόνους και έτσι θέλησε να διασφαλίσει το μοναστήρι ως μετόχι κάποιου μεγάλου μοναστηριακού κέντρου της Ορθοδοξίας.

Στα μέσα του 19ου αιώνα η μονή συμμετείχε ενεργά στην κοινωνική ζωή του τόπου. Η Γκουβερνιώτισσα διαθέτει κάθε χρόνο χρήματα για τη μισθοδοσία των διδασκάλων που δίδασκαν στα σχολεία του νομού Ηρακλείου. Ο τότε έξαρχος της μονής συμβάλλει οικονομικά στην προσπάθεια των χριστιανών να οργανώσουν την εκπαίδευση ενώ μετά την επανάσταση του 1866 στέλνει χρήματα στη Δημογεροντία του Ηρακλείου προκειμένου να ενισχυθούν οι φτωχοί και οι άπορες οικογένειες.

Από το 1900 και μετά η εμπιστοσύνη των κατοίκων των Ποταμιών απέναντι στους εκπροσώπους του Πανάγιου Τάφου άρχισε να κλονίζεται και ξεκινουν αγώνες για την απομάκρυνση τους από την περιοχή αλλά και για την διανομή των κτημάτων της μονής. Οι αγώνες αυτοί τελικά δικαιώθηκαν και το 1937 η κτηματική περιουσία του μοναστηριού διανεμήθηκε σε 70 ακτήμονες των Ποταμιών. Έκτοτε ο ναός ανήκει στην ενορία του χωριού.

Η εγκατάλειψη και η αναστήλωση

Οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην Κρήτη μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και η παράλειψη της δημιουργίας ενός φορέα που θα αναλάμβανε την συντήρηση του μοναστηριού και την ανάδειξη των κειμηλίων της μονής είχαν ως συνέπεια την πλήρη εγκατάλειψη της.Το πέρασμα του χρόνου είχε αφήσει έντονα τα σημάδια του στο μοναστηριακό συγκρότημα και κυρίως στον ναό και στις τοιχογραφίες του.

Το 2010 με πρωτοβουλία του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης «Η Γκουβερνιώτισσα» και με ευθύνη της εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ξεκίνησε η συστηματική αναστήλωση και συντήρηση του χώρου προκειμένου να καταστεί όχι μόνο χώρος λατρείας αλλά και πολιτισμού. 

Πρόκειται για μια ξεχωριστή και πρωτοπορειακή κίνηση που δεν έχει ανάλογο στην Κρήτη και απέδωσε σημεντικούς καρπούς. Σήμερα στην Γκουβερνιώτισσα,πέρα από θρησκευτικές τελετές, οργανώνονται εκθέσεις και όμορφες εκδηλώσεις προώθησης του πολιτισμού μας. Εξάλλου ο χώρος όπου βρίσκεται η μονή είναι ειδυλλιακός και προσφέρεται για κάτι τέτοιο.

Το ιερό δέντρο

Δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας σήμερα βλέπουμε μια μικρή λεμονιά. Όπως αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης, είναι ένα δέντρο ταυτισμένο με τη λατρευτική παράδοση του τόπου. Μέχρι και τις αρχές του 20 αιώνα το δέντρο αυτό ή κάποιο άλλο στην ίδια θέση απηχούσε τη λατρευτική παράδοση των ιερών δέντρων. Οι πιστοί έκοβαν φύλλα από αυτό για ευλογία και έφτιαχναν φυλακτά ή τα έκαναν θυμίαμα. Για ευλογία έκοβαν και τους καρπούς του δέντρου που έτσι δεν προλάβαιναν να ωριμάσουν. Άλλες φορές κρεμούσαν στο δέντρο κουρελάκια από τα ρούχα ασθενών.  

(Πηγές: Ιστοσελίδα Μονής Γκουβερνιώτισσας ,Νίκου Ψιλάκη «Η Γκουβερνιώτισσα» και Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη "Η Παναγία η Γκουβερνιώτισσα-Το Αγιοταφικό Μοναστήρι Ποταμιών" (1961) ).

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα