Ο ναός της Παναγίας στην Πατσώ Αμαρίου-Ένα σπουδαίο μνημείο σε ένα τόπο με ιστορία

Ο ναός της Παναγίας στον οικισμό της Πατσού, στο Αμάρι Ρεθύμνου, είναι από εκείνα τα μνημεία που δεν μπορείς να μη θαυμάσεις για τη μεγαλοπρέπεια του, την αρχιτεκτονική, τον τοιχογραφικό του διάκοσμο και το εντυπωσιακό του μεγέθους του.

Βρίσκεται εντός του οικισμού σε έναν τόπο με σπουδαίο αρχαιολογικό και θρησκευτικό παρελθόν καθώς στο περίφημο φαράγγι της Πατσού, όπου σήμερα βρίσκουμε τον Άγιο Αντώνιο υπήρχε ιερό που, στα ιστορικά χρόνια, ήταν αφιερωμένο στον Κραναίο Ερμή, ενώ η λατρευτική χρήση του μαρτυρείται από πολύ νωρίτερα, ήδη από το τέλος της εποχής του Χαλκού (περίπου 1200 π.Χ.), σε πιθανή σύνδεση με γονιμική θεότητα.

Ο ναός της Παναγίας είναι αφιερωμένος στη Γέννηση της και τιμάται στις 8 Σεπτεμβρίου ενώ η ενορία της Πατσού φροντίζει να τον λειτουργεί, παρά το ασκεπές του, και στη διάρκεια του δεκαπενταύγουστου.

Μάλιστα ο εφημέριος της Πατσού π. Βαγγέλης Παντινάκης μας μετέφερε και μια ευχάριστη είδηση καθώς διασφαλίστηκε ποσό 330.000 ευρώ από την Περιφέρεια Κρήτης ώστε να κατασκευαστεί στέγαστρο για το ωραίο αυτό μνημείο. Αναμένεται τώρα η σχετική έγκριση από το Υπουργείο Πολιτισμού ώστε να προχωρήσει το έργο, πράγμα που θα περιορίσει τις φθορές στο ναό ο οποίος εδώ και αιώνες παραμένει χωρίς στέγη.

Παράλληλα η Ενορία της Πατσού ετοιμάζει κι ένα ενδιαφέρον ντοκυμαντέρ για το Ναό της Παναγίας που θα φέρει υπότιτλους και στα αγγλικά ώστε να μπορέσουν να γνωρίσουν την ιστορία του οι ξένοι επισκέπτες της περιοχής αλλά και οι νεώτερες γενιές, που δύσκολα θα καθίσουν να διαβάσουν την επιμελημένη έκδοση που κυκλοφόρησε το 2014 και αφορά στο συγκεκριμένο μνημείο.

Ο ναός της Παναγίας αρχικά είχε καταταχθεί στους μεσοβυζαντινούς χρόνους (11ος -12ος), με εκτεταμένη ανακατασκευή στον 14ο αιώνα. Όπως προέκυψε όμως από τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου, κατά τα έτη 2012-2014, η αρχική και κύρια κατασκευαστική φάση του χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 14ου αιώνα, με πολλές μικρές ή μεγαλύτερες μετατροπές κατά τους επόμενους αιώνες, οι οποίες ωστόσο δεν άλλαξαν την αρχιτεκτονική δομή του κτίσματος.

Ανήκει αρχιτεκτονικά στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Ανατολικά απολήγει σε τρεις αψίδες, από τις οποίες η μεσαία είναι πολυγωνική εξωτερικά και ορθογωνική εσωτερικά με σύνθρονο, ενώ οι δύο πλάγιες είναι ημικυκλικές. Δυτικά αναπτύσσεται ισοπλατής του ναού νάρθηκας. Τα γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με φουρνικά. Τον τρούλο στήριζαν τέσσερις μεγάλοι πεσσοί από λαξευτό πωρόλιθο με τετράγωνη επεξεργασμένη βάση. Οι εξωτερικές όψεις του ναού διαμορφώνονται με τόξα κατασκευασμένα από εναλλαγή πλίνθων και λίθων, τα οποία στηρίζονται σε μεγάλες παραστάδες κατασκευασμένες από λαξευμένους λίθους.

Τον 16ο αιώνα πραγματοποιήθηκε μια εκτεταμένη ανακαίνιση, οπότε κατασκευάστηκε το υφιστάμενο δάπεδο από τετράγωνες πλάκες πωρόλιθου, τοποθετημένες διαγώνια. Εντυπωσιακός είναι και ο γλυπτός διάκοσμος του ναού, ο οποίος σώζεται σε αποσπασματική κατάσταση.

Οι τοιχογραφίες του

Η κατάρρευση του ναού πιθανόν από σεισμό, δεν μπορεί να προσδιοριστεί χρονικά. Ο Giuseppe Gerola στις αρχές του 20^ου αιώνα τον βρήκε κατεστραμμένο.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η 13^η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποφάσισε να αποσπάσει το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών από το ερειπωμένο μνημείο για να το προστατεύσει από τις καιρικές συνθήκες. Αρχικά οι τοιχογραφίες που αφαιρέθηκαν εκτέθηκαν στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο. Το 2011 επέστρεψαν στο Ρέθυμνο και συντηρήθηκαν για να εκτεθούν στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πόλης.

Το 2011 υπήρξε μια θετική συγκυρία καθώς το έργο Ευμάθιος Φιλοκάλης έδωσε τα εφόδια για στερέωση, συντήρηση και μελέτη του τοιχογραφικού διακόσμου του ναού, αποτοιχισμένου και κατά χώραν.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, σκηνές από το Χριστολογικό και Θεομητορικό κύκλο. Το ανώτερο μέρος του ευθύγραμμου ανατολικού τοίχου κοσμούσε η μνημειακών διαστάσεων Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα. Στην ίδια ζώνη του βόρειου τοίχου της αψίδας διατηρείται εξίτηλος άγγελος . Στη μεσαία ζώνη των πλευρικών τοίχων της κεντρικής αψίδας αναλύονταν οι παραστάσεις της Κοινωνίας των Αποστόλων, εκ των οποίων σώθηκε μόνο η Μετάδοση του Άρτου. Την κατώτερη ζώνη του ανατολικού τοίχου καταλάμβανε μάλλον ο Μελισμός που πλαισιώνεται από δέκα συλλειτουργούντες ιεράρχες. Το πρόσωπο του Χριστού, μέσα σε δόξα, είχε βρεθεί σε πεσμένο λιθόπλινθο. Στον ημικύλινδρο διατηρούνται σπαράγματα από τέσσερις μετωπικούς ιεράρχες. Στο χώρο της πρόθεσης στις ψηλότερες ζώνες, αναπτύσσονταν σκηνές από την παιδική ηλικία της Θεοτόκου.

Η κατάρρευση της ανωδομής του ναού αλλά και των ψηλότερων σημείων των τοίχων είχαν ως αποτέλεσμα να σωθούν ελάχιστα δείγματα παραστάσεων από τον Χριστολογικό κύκλο (Σταύρωση, Προδοσία, Μυστικός Δείπνος, Ανάσταση Λαζάρου, Πεντηκοστή.

Το βορειοανατολικό διάμερισμα του κτίσματος κοσμείται, στο ανώτερο μέρος του, με παραστάσεις από το Θεομητορικό κύκλο.

Στο χώρο νοτιοδυτικά υπήρχε ο κύκλος του Αγίου Νικολάου, που ιστορούνταν σε περίπου δέκα σκηνές, γεγονός που δημιουργεί την υπόθεση ότι επρόκειτο για παρεκκλήσι του.

Αρκετοί Άγιοι και Αγίες κάλυπταν επιφάνειες του ναού. Ο διάθέσιμος χώρος ήταν μεγάλος κι έτσι απεικονίστηκε πλήθος ιεραρχών,μεταξώ των οποίων μορφές που απαντώνται σπάνια στην κρητική ζωγραφική όπως ο επίσκοπος Ικονίου Αμφιλόχιος. Η τοιχογράφηση επεκτείνεται και στα λαξευτά αρχιτεκτονικά μέλη του.

Ξεχωριστές παραστάσεις

Δύο παραστάσεις που γεφυρώνουν το Θεομητορικό κύκλο με αυτόν της παιδικής ηλικίας του Ιησού έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, σύμφωνα με τους ειδικούς. Η πρώτη σκηνή έχει ταυτιστεί με την Απογραφή του Κυρηνίου, η οποία μέχρι σήμερα έχει εντοπιστεί σε τέσσερα μόνο μνημεία , μεταξύ αυτών και η Μονή της Χώρας.

Μέσα σε πολυτελές κτήριο διακρίνονται τρείς άνδρες, η πλούσια ενδυμασία των οποίων μαρτυρά το αυλικό τους αξίωμα. Ένας απ αυτούς κρατά μπροστά του μια περγαμηνή και γραφίδα. Στην επόμενη σκηνή εικονίζεται η Θεοτόκος πάνω σε λευκό υποζύγιο. Πίσω της φαίνεται το φωτοστέφανο μιας δεύτερης μορφής σε μικρότερη κλίμακα.

Διακρίνεται ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα με διπλό τοξωτό άνοιγμα στην πρόσοψη και πλούσια διακόσμηση . Μπροστά απ' αυτό ένας ένθρονος ηγεμόνας πλαισιωμένος από δύο στρατιώτες. Μεταξύ αυτού και της Θεοτόκου ένας νεαρός αυλικός κρατά ανοικτό ειλητάριο με πυκνογραμμένο κείμενο. Η παράσταση έχει ταυτιστεί με το Ταξίδι στη Βηθλεέμ και ο ηγεμόνας με τον Κυρήνιο, που πρωταγωνιστεί στην παράσταση της απογραφής. Ωστόσο υπάρχει κάτι που προκαλεί αμφιβολίες για την ταύτιση της σκηνής. Μια μορφή που τοποθετείται μετά τη Θεοτόκο, ίσως στα καπούλια του αλόγου, έχει ένσταυρο φωτοστέφανο.

Αν δεχθούμε πως πρόκειται για το Χριστό τότε ίσως η παράσταση να αφορά στην Φυγή στην Αίγυπτο. Αν αυτή η ταύτιση ευσταθεί τότε έχουμε να κάνουμε με αρκετές ιδιαιτερότητες. Ο Χριστός εικονίζεται ως νήπιο κι όχι ως βρέφος και βρίσκεται πίσω από τη Θεοτόκο κι όχι στην αγκαλιά της. Επίσης ενώ συνήθως στη σκηνή αυτή την Αγία Οικογένεια υποδέχεται η προσωποποίηση της Αιγύπτου εδώ ο ζωγράφος απεικονίζει το παλάτι του ηγεμόνα της πόλης Σωτίνης Αφροδίσιου, σύμφωνα με το απόκρυφο ευαγγέλιο του Ψευδοματαθαίου.

Έργο μετακλητών ζωγράφων;

Η εξαίρετη ποιότητα των τοιχογραφιών της Πατσού τράβηξε εξ αρχής το ενδιαφέρον του επιστημονικού κόσμου που παρατήρησε ωστόσο ανομοιόμορφες και ποιοτικές διακυμάνσεις στη ζωγραφική του γεγονός που απέδωσαν οι ειδικοί τόσο στην ύπαρξη δύο ή περισσότερων κύριων ζωγράφων, πράγμα αναμενόμενο για την εκτέλεση ενός τόσο εκτεταμένου έργου, όσο και στη χρήση προτύπων από διαφορετικές καλλιτεχνικές παραδόσεις.

Σε γενικές γραμμές η ποιότητα του διακόσμου της υπερτερεί εντυπωσιακά του μέσου καλλιτεχνικού επιπέδου της εποχής γεγονός που υποδηλώνει ότι επρόκειτο για έργο μετακλητών καλλιτεχνών από κάποιο μεγάλο κέντρο.

Ένα εντυπωσιακό μνημείο

Η ανωδομή του ναού της Πατσού έχει καταρρεύσει σε άγνωστη εποχή, ωστόσο παραμένει ένα εντυπωσιακό μνημείο, μεγάλων διαστάσεων που διαφοροποιείται από τα μικρά μονόχωρα εκκλησάκια που επιχωριάζουν στην ύπαιθρο της Κρήτης κατά τη Βενετοκρατία.

Από νωρίς συνδέθηκε με την οικογένεια των Καλλέργηδων, ισχυρή οικογένεια της βενετοκρατίας, η οποία κατείχε εκτεταμένα φέουδα στη δυτική Κρήτη.

Το 1357 αναφέρεται στην Πατσώ η παρουσία ορθόδοξου επισκόπου, γεγονός που έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι ο ναός ήταν επισκοπικός. Σε αυτή την εκτίμηση συγκλίνει και η παρουσία μεγάλου αριθμού εικονιζόμενων ιεραρχών, που φτάνει τους 30.

Στη συνέχεια οι πηγές είναι εξαιρετικά φειδωλές για την ιστορία του μνημείου. Σε κείμενα διαθηκών ωστόσο του 17ου αιώνα αναφέρεται στον οικισμό η Μονή της Ευλογημένες Παναγίας της Πατσιανής.

Στο ναό της Παναγίας, κατά τα έτη 2012-2014 έγιναν εκτεταμένες εργασίες στερέωσης των τοιχοποιιών, αποκατάστασης και διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου καθώς και συντήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου, στο πλαίσιο του Προγράμματος Διασυνοριακής Συνεργασίας Ελλάδα Κύπρος 2007-2013.Εφόσον προχωρήσει και η στέγαση του, κάτι που ελπίζουμε το Υπουργείο να προωθήσει άμεσα, τότε θα αποδοθεί στον όμορφο οικισμό της Πατσού ένα μνημείο για το οποίο έτσι κι αλλιώς καμαρώνει.

Βέβαια θα πρέπει πάντα να τυγχάνει του σεβασμού που του αξίζει, και ως μνημείο και ως ναός, και ιδιαίτερα από κτηνοτρόφους της περιοχής, που θέλουμε να πιστεύουμε πως από αμέλεια αφήνουν τα ζώα τους να σουλατσάρουν στο εσωτερικό του.

Επιμέλεια Ελένη Βασιλάκη

(Πηγές: Υπουργείο Πολιτισμού και «Ο ναός της Παναγίας στην Πατσώ Αμαρίου, ΕΥΜΑΘΙΟΣ ΦΙΛΟΚΑΛΗΣ Ανάδειξη βυζαντινών μνημείων Κρήτης και Κύπρου, Ρέθυμνο 2014. Ευχαριστίες στον εφημέριο της Πατσού π. Εύαγγελο Παντινάκη για την επίσκεψη στο μνημείο )

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα