Η Μονή Κυρίας Χρυσοπηγής στην Πυργού και η ιστορία της

Ανατολικά του οικισμού Πυργού, μέσα σε μια καταπράσινη ρεματιά, είναι κτισμένη η μονή της Κυρίας Χρυσοπηγής, από την οποία σώζεται σήμερα μόνο το καθολικό της. Το ένα κλίτος είναι αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή και το δεύτερο στον Άγιο Τίτο.

Κατασκευάστηκε δίπλα από μια πηγή νερού κι έτσι δικαιολογεί απόλυτα την ονομασία της.

Το καθολικό της μονής είναι κρυμμένο ανάμεσα σε αιωνόβια, πανύψηλα δέντρα με το χώρο εξωτερικά να έχει διαμορφωθεί για να μπορεί να φιλοξενεί κάθε χρόνο το ονομαστό πανηγύρι της Χρυσοπηγής.

Η παράδοση θέλει το μοναστήρι κοινόβιο και ανεξάρτητο, με μεγάλη περιουσία και αρκετά εργαστήρια επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων. Εξάλλου ακόμα και σήμερα μπορεί να δει κανείς στην πίσω πλευρά του ναού τη βαριά πέτρινη μυλόπετρα σύνθλιψης ελαιοκάρπου αλλά και τα απομεινάρια εγκατάστασης οινοποίησης.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, πριν πάψει να λειτουργεί ως μοναστήρι, έγινε εξάρτημα της μονής Γοργολαΐνη.

Η παλαιότερη γραπτή αναφορά στη Χρυσοπηγή απαντάται σε έγγραφο του 1577,όπου ο Ιωάννης Μηλιός, από την Πυργού, δέχεται να αντικαταστήσει το χωριανό του Ιωάννη Καλομάτη στην αγγαρεία της θάλασσας, που είχαν επιβάλει οι Ενετοί.

Η μονή της Κυρίας Χρυσοπηγής φαίνεται να επιβίωσε από τη φοβερή λαίλαπα που σάρωσε την Κρήτη στα μέσα του 17^ου αιώνα, λόγω των Οθωμανών.Τα πρώτα χρόνια της Τουκροκρατίας λειτουργούσε κανονικά, όπως προκύπτει από αναφορές στους κώδικες του Τουρκικού Αρχείου.

Στην καταγραφή του τουρκικού κώδικα μαρτυρούνται τα ονόματα δυο ηγουμένων κι ενός μοναχού. Ο ένας εξ αυτών ο Ιωάσαφ, πρέπει να ήταν ηγούμενος κατά την περίοδο του Κρητικού Πολέμου ή αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση.Ο άλλος, ο Μακάριος, πρέπει να ήταν ηγούμενος κατά τα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας ή κατά τα πρώτα του Κρητικού Πολέμου (1645-1669).

Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, ένας εξισλαμισμένος κρητικός, υιός και μόνος κληρονόμος του αποβιώσαντος Παπά Νικολάου, ο Αχμέτ Μπασέ, ενάγει τον Παπά Ιωάσαφ για σφετερισμό ενός αμπελιού εκτάσεως τριών ντονουμίων.

Ο Ιωάσαφ ισχυρίστηκε ότι το αμπέλι αυτό είχε παραχωρηθεί στον πατέρα του Αχμέτ, τον παπά Νικόλαο, από τον Προηγούμενο της μονής, Μακάριο, υπό τύπου συνεταιρικής επικαρπίας, και πιο συγκεκριμένα τριτάρικο (όπως γίνεται ακόμα και σήμερα σε χωριά της Κρήτης). Ο Ιωάσαφ απέδειξε τον ισχυρισμό του με τη μαρτυρία μουσουλμάνων και κέρδισε το δικαστήριο.

Στο έγγραφο αναφέρεται το όνομα ενός ακόμα ιερωμένου, του παπά Ιγνάτιου, θείου του Αχμέτ και προφανώς μοναχού στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής.

Όλα αυτά συνέβησαν το 1671, δυο χρόνια δηλαδή μετά την οριστική κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους.

Το 1745 ο ναός της Χρυσοπηγής επισκευάζεται, με άδεια των τουρκικών αρχών: «Να ανακαινισθούν η μια θύρα, τα τέσσερα παράθυρα, τα θυρόφυλλα και παραθυρόφυλλα, τα είκοσι στασίδια και οι σουβάδες της εκκλησίας Παναγία της Μονής Χρυσοπηγής, μήκους 12, πλάτους 12 και ύψους 10 πήχεων. Να επιδιορθωθεί το ξύλινο τέμπλο της, οι δύο άμβωνες όπου αναγινώσκεται το αναληθές ευαγγέλιον και οι δύο θόλοι της. Να επιχρισθούν δι ασβέστου οι εξωτερικοί της τοίχοι. Απαιτηθησόμενα υλικά:

Κεραμοκονία οκάδες 500. 

Άσβεστος φορτία 150. 

Άμμος φορτία 100. 

Σανίδες βενέτικα 40.

Καδρόνια 50.

Καρφιά διάφορα 200.

Ημερομίσθια κτιστών 100, ξυλουργών 20, εργατών 100».

Μια ακόμα επισκευή του ναού απαιτήθηκε το 1796, όπως μαρτυρά η επιγραφή που σώζεται στο υπέρθυρο του κλίτους της Ζωοδόχου Πηγής.

Το γεγονός πως η μονή αναφέρεται στον κώδικα των θυσιών παραπέμπει στο ότι δέχθηκε κάποια στιγμή, κατά την Τουρκοκρατία, ισχυρό πλήγμα και ερήμωσε. Έτσι περιήλθε στη δικαιοδοσία της μονής Γοργολαΐνη.

Στον περίβολο του ναού υπάρχουν αρκετοί τάφοι και κατά το παρελθόν ο χώρος του είχε χρησιμοποιηθεί ως νεκροταφείο.

Η πηγή του νερού με την πέτρινη βρύση βρίσκεται στην ανατολική περίμετρο του κτίσματος.Το καμπαναριό της, που είναι μια επιμελημένη κατασκευή από πέτρα, φέρει τη χρονολογία 1908.

Πηγή: Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, (Νίκος Ψιλάκης), ΟΡ.Α.ΜΑ, 1998, Δήμος Μαλεβιζίου.