Μεσαιωνικά πατητήρια στην Κρήτη στην ακμή της αμπελοκαλλιέργειας

Η Κρήτη δεν ήταν σημαντική μόνο από γεωγραφικής απόψεως για τους Ενετούς. Εξ αρχής αξιολόγησαν θετικά την πλούσια ενδοχώρα και εύφορη γη της καταλαβαίνοντας πως θα τους απέφερε σημαντικά κέρδη.

Η αμπελοκαλλιέργεια ήταν στο επίκεντρο των Κρητικών αγροτών πολύ πριν την έλευση των Ενετών, όμως η δική τους παρουσία και το μεγάλο ενδιαφέρον τους για το κρασί καθόρισε την παραπέρα πορεία της συγκεκριμένης καλλιέργειας.

Ενδιαφέροντα στοιχεία για τα πατητήρια στη Μεσαιωνική Κρήτη, κατά τον 13^ο και 14^ο αιώνα, έχει καταγράψει σε σχετική εργασία του ο Χαράλαμπος Γάσπαρης, Ιστορικός, Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Ο κ. Γάσπαρης έχει μελετήσει διεξοδικά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη και ειδικά στο κομμάτι που αφορά στην ύπαιθρο, στους αγρότες και τα προϊόντα τους.

Αλλαγές με την έλευση των Ενετών

Όπως λοιπόν αναφέρει ο κ. Γάσπαρης, η εξάπλωση του αμπελιού μετά τα μέσα του 13^ου αιώνα αλλά ιδιαίτερα μετά το πρώτο τέταρτο του 14^ου αιώνα, στο νησί μας ήταν ραγδαία.

Χέρσες εκτάσεις φυτεύονταν, παλιά αμπέλια ανανεώνονταν και ορισμένες καλλιέργειες εγκαταλείπονταν λόγω του αμπελιού. Όλα αυτά με σταθερή ανοδική πορεία μέχρι τον 15^ο αιώνα οπότε το νέο προϊόν, το λάδι, άρχισε να ανταγωνίζεται το κρασί. Τότε ήταν που η ελιά άρχισε να εξαπλώνεται στο νησί σε βάρος του αμπελιού, χωρίς όμως να το περιορίσει σε δευτερεύουσα και περιθωριακή εκμετάλλευση.

Το νέο πολιτικό καθεστώς, που επέβαλλαν οι Ενετοί στο νησί, στις αρχές του 13^ου αιώνα, δεν επέφερε αλλαγές στη ζωή στην ύπαιθρο. Οι αγρότες συνέχιζαν να εργάζονται στα χωράφια τους όπως πριν.

Μερικές δεκαετίες όμως αφότου έφθασαν οι πρώτοι βενετοί άποικοι τα πράγματα άλλαξαν. Κυρίαρχο στοιχείο αλλαγής ήταν ότι πλέον το κρασί δεν θα πήγαινε για οικογενειακή κατανάλωση ούτε για πώληση εντός Κρήτης και Ελλάδας αλλά θα είχε εξαγωγικό χαρακτήρα και προσανατολισμό.

Ο τρύγος και το πάτημα των σταφυλιών άρχισαν να γίνονται κάτω από το άγρυπνο μάτι του φεουδάρχη ή του εμπόρου.

Στα συμβόλαια που υπέγραφαν, κατά τους πρώτους αιώνες της ενετικής κυριαρχίας, περιλαμβάνονταν ένας σταθερός όρος: ο καλλιεργητής να παραδώσει στο γαιοκτήμονα ή τον απεσταλμένο του ακέραιο το ένα τρίτο του μούστου, και των άλλων προϊόντων που θα προέλθουν στη συνέχεια από τα αμπέλια, ενώ τα υπόλοιπα τα κρατούσε ο καλλιεργητής.

Έτσι κάθε χρόνο το πρώτο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου τα δυο μέρη έδιναν ραντεβού μπροστά από το πατητήρι για τον έλεγχο και μοίρασμα της ετήσιας παραγωγής. Ο γαιοκτήμονας έπαιρνε μούστο, σταφύλια, κλίματα κι άλλους καρπούς που καλλιεργούνταν.

Σκεπαστό πατητήρι κοντά στο χωριό Στίρωνας

Τα είδη των πατητηριών

Τα πατητήρια βρίσκονταν διάσπαρτα ανάμεσα στους αμπελώνες της μεσαιωνικής Κρήτης ή στους οικισμούς και ήταν λαξευμένα σε πέτρα ή κτιστά, στεγασμένα ή ανοικτά.

Ανήκαν στον ιδιοκτήτη της γης και συνήθως τα παραχωρούσε μαζί με τα αμπέλια με την απαίτηση να τα συντηρούν οι καλλιεργητές και να τα επιστρέφουν με τη λήξη του συμβολαίου σε καλή κατάσταση.

Ένα αμπέλι, ανάλογα με τα μέγεθος του, μπορούσε να έχει πάνω από ένα πατητήρι ώστε να γίνεται χωρίς καθυστέρηση το πάτημα των σταφυλιών.

Οι γαιοκτήμονες προτιμούσαν τα πατητήρια να είναι μέσα στο αμπέλι γιατί έτσι εξυπηρετούνταν καλύτερα και γρηγορότερα και ο καλλιεργητής ενώ απέφευγαν και πιθανότητα κλοπής της παραγωγής.

Ο φόβος κλοπής των σταφυλιών και παράνομης εξαγωγής κρασιού ήταν συνεχής, τόσο από την πλευρά των γαιοκτημόνων όσο και από την πλευρά της Πολιτείας, που δεν μπορούσε έτσι να εισπράξει τους δασμούς από τις πωλήσεις του κρασιού.

Μεγάλη εγκατάσταση πατητηριού στο Αλάγνι

Λαξευμένα πάνω σε βράχους

Τα λαξευτά πατητήρια ήταν συνηθισμένα, όπου το επέτρεπε το βραχώδες έδαφος. Διακρίνονταν σε απλά ορθογώνια ή πατητήρια ακανόνιστου σχήματος με ένα ή δυο υπολήνια.

Η λάξευση τους ήταν άλλοτε επιμελημένη κι άλλοτε αδρή ενώ υπήρχε και μικτή τεχνική, δηλαδή εν μέρει λαξευτά και εν μέρει κτιστά πατητήρια.

Ο δεύτερος τύπος λαξευτών πατητηριών αφορούσε σε μικρά σύνολα πατητηριών και υποληνίων με όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά.

Τα λαξευτά πατητήρια είναι πολύ δύσκολο να χρονολογηθούν. Εκείνα ωστόσο που είχαν μικτή τεχνική χρονολογούνται με βάση τα υλικά του τοίχου τους σε μια μακρά όμως περίοδο που καλύπτει τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, δηλαδή από τον 13^ο μέχρι και τον 19^ο αιώνα.

Τα περισσότερα από τα λαξευτά πατητήρια, κατά τη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας, φαίνεται ότι αποτελούσαν μάλλον κληρονομιά παλαιότερων εποχών, που έφταναν στη βυζαντινή ή και την αρχαία εποχή.

Κτιστό πατητήρι στην Πυργού

Κτισμένα, ανοικτά ή στεγασμένα

Από την άλλη μεριά τα κτιστά πατητήρια τα συναντάμε τόσο μέσα στα αμπέλια όσο και μέσα ή πολύ κοντά στον οικισμό των χωριών. Όσα βρίσκονταν μέσα στα αμπέλια ήταν σχετικά μικρές κατασκευές, ανοικτές, και εξυπηρετούσαν συνήθως τον καλλιεργητή του αμπελιού ή και γείτονες αρκεί τα αμπέλια να ανήκαν στον ίδιο ιδιοκτήτη.

Τα κτιστά πατητήρια μέσα στα χωριά ήταν μεγαλύτερα, ανοικτά ή στεγασμένα. Ήταν μεμονωμένα ή συστάδες πολλών πατητηριών που συγκροτούσαν ορισμένες φορές ένα μεγάλο κτήριο.

Τα κτήρια με πατητήρια περιελάμβαναν, κατά μέσο όρο, δύο ή τρία όμορα πατητήρια με τα υπολήνια τους, κάποια απ’ αυτά διέθεταν δεξαμενές αναμονής των σταφυλιών και ένα πόρτεγο, δηλαδή χώρο υποδοχής, ή και μια αυλή.

Οι αναφορές σε πατητήρια σε ιδιωτικά έγγραφα, κυρίως συμβόλαια και κατανομές κτηματικών περιουσίων, είναι πολυάριθμες σε όλες τις εποχές. Επειδή όμως ακριβώς η ύπαρξη πατητηριών είναι τόσο αυτονόητη όσο και αυτή των αμπελιών οι πληροφορίες που καταγράφονται για την εικόνα τους και όσα συμβαίνουν γύρω απ’ αυτά είναι λίγες και λιτές.

Οι άνθρωποι της εποχής αυτής δεν ενδιαφέρονταν να συμπεριλάβουν στα έγγραφα τους τίποτα περισσότερο από την κατοχύρωση ενός επαρκούς πατητηριού όπου θα παράγονταν ο μούστος και θα γινόταν η μοιρασιά, πολλές φορές και η πώληση του.

Είναι ευτύχημα που κάποιοι συμβαλλόμενοι ή σχολαστικοί υπάλληλοι δημοσιών υπηρεσιών πρόσθεταν, για διάφορους λόγους, λίγες λέξεις παραπάνω ώστε εμείς σήμερα να έχουμε μια πιο καθαρή εικόνα.

Πηγή: Χαράλαμπου Γάσπαρη, "Τα πατητήρια στην μεσαιωνική Κρήτη.13ος-14ος αι. (Wine presses in Medieval Crete. 13th-14th centuries)"