Ο ξεχασμένος αρχαιολογικός χώρος των Πέρα Γαλήνων

Οι περισσότεροι έχουμε συνδέσει την τοποθεσία Πέρα Γαλήνοι, μεταξύ Σισών και Φόδελε, με την χωματερή όπου καταλήγουν χιλιάδες τόνοι σκουπιδιών από το Ηράκλειο.

Ωστόσο ο τόπος αυτός δεν ήταν εξ αρχής υποβαθμισμένος, το αντίθετο μάλιστα καθώς οι πρόγονοι μας οι Μινωίτες τον είχαν επιλέξει για να φτιάξουν εκεί εκτεταμένες εγκαταστάσεις κατοίκησης και μάλλον βιοτεχνικής εκμετάλλευσης.

Στη θέση άκρα Σούδας, στη λοφοειδή δηλαδή απόληξη στη θάλασσα, όπως βλέπουμε στις φωτογραφίες του e-storieskritis, εντοπίστηκε μεσομινωϊκή εγκατάσταση.

Σήμερα σε μια αρκετά μεγάλη έκταση έχει ανασκαφεί όμως έχει κλειστεί πίσω από ψηλά συρματοπλέγματα και έχει στεγαστεί κατά τρόπο ώστε να μην είναι καν ορατό το τι υπάρχει μέσα από τις περιφράξεις.

Η πρόσβαση στην περιοχή καθίσταται σχεδόν απαγορευτική, όχι μόνο λόγω της δεύτερης και ευρύτερης περίφραξης που έχει τοποθετήσει κτηνοτρόφος και ξεκινά από το ύψος της Εθνικής οδού, αλλά και λόγω της μεγάλης καταστροφής που έχει υποστεί ο δρόμος που καταλήγει στην παραλία των Πέρα Γαλήνων.

Ο ενοπισμός των αρχαιοτήτων

Ο αρχαιολογικός χώρος στους Πέρα Γαλήνους εντοπίστηκε το 1983 τυχαία. Υπό την απειλή της εγκατάστασης στην περιοχή ενός κεντρικού σταθμού ηλεκτρικής ενέργειας, ο Νικήτας Λιανέρης με την Ελένη Τσιβιλίκα, προϊσταμένη τότε της ΚΕ' Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, πραγματοποίησαν αυτοψία διαπιστώνοντας την ύπαρξη επιφανειακών μεσομινωϊκών λειψάνων σε διάφορα σημεία του.

Η μεγαλύτερη συγκέντρωση αρχαιολογικών λειψάνων διαπιστώθηκε στη θέση Σούδα. Στη θέση Ταρτάροι, βρήκαν τα λείψανα ενός κτιριακού συγκροτήματος ενώ στη θέση Τραχήλοι, που βρίσκεται 300 περίπου μέτρα ανατολικά της Σούδας, σε ένα διάσελο, εντόπισαν τα λείψανα δύο μικρών σχετικά οικοδομικών συγκροτημάτων. Ίσως στη θέση αυτή να βρίσκεται το νεκροταφείο του οικισμού.

Η ανασκαφική έρευνα

Η ανασκαφική έρευνα άρχισε το 1983 στο λόφο της Σούδας ως σωστική επέμβαση, ενώ από το 1988 συνεχίστηκε ως συστηματική ανασκαφή.

Στα πρώτα 400 τ.μ που ανασκάφηκαν εντοπίστηκε ένα σύμπλεγμα αρχιτεκτονικών δομών με κύριο χαρακτηριστικό μια κεντρική κλίμακα, που οδηγεί στην κορυφή του οικισμού. Κάτω απ' αυτήν αναπτύσσονται δύο μεγάλα οικοδομικά συγκροτήματα. Από τους χώρους αυτούς ξεχωρίζει ένα δωμάτιο, στο νοτιοδυτικό άκρο της ανασκαμμένης επιφάνειας, χωρίς είσοδο με επίστρωση κονιάματος στο δάπεδο και διάφορες πλίνθινες κατασκευές. Επίσης διακρίνεται τμήμα τείχους, που ίσως να είχε ρόλο οχυρωματικό.

Οι Πέρα Γαλήνοι φαίνεται να ήταν, πρώτα από όλα, ένας λιμενικός σταθμός, που τους χρόνους της λειτουργίας του αποτελούσε μια από τις πιο ασφαλείς και δραστήριες λιμενικές εγκαταστάσεις της μεσομινωϊκής Κρήτης.

Αν και δεν υπάρχουν ακόμη σαφείς αρχαιολογικές μαρτυρίες ορισμένοι συγκριτικοί και περιβαλλοντολογικοί παράμετροι δηλώνουν το είδος της οικιστικής εγκατάστασης.

Oι λιμενικές δραστηριότητες αυτές καθαυτές δε θα μπορούσαν από μόνες τους να δικαιολογήσουν το μέγεθος, την έκταση και την ποιότητα των εγκαταστάσεων. Οι σωζόμενες αρχαιότητες στο λόφο της Σούδας περιορίζονται στα 2.500 τμ περίπου. Υπολογίζεται ότι περίπου τα 2/3 του αρχικού οικισμού έχουν καταποντιστεί από το ρήγμα που έπληξε το κέντρο του λόφου και από τις κατολισθήσεις. Επίσης, στο λόφο των Ταρτάρων έχει διαβρωθεί και καταποντιστεί μεγάλο μέρος της αρχικής εγκατάστασης. Έτσι εκτιμάται πως ο δομημένος χώρος και στις δύο θέσεις κάλυπτε έκταση δέκα περίπου στρεμμάτων!

Οι εγκαταστάσεις αυτές δε θα μπορούσαν να ανταποκρίνονται σε μια αυτόνομη κοινωνική ομάδα κτηνοτρόφων ή ψαράδων. Το οικοσύστημα των Πέρα Γαλήνων απέκλειε, εξάλλου, την ανάπτυξη μιας παραγωγικής γεωργίας, λόγω των πολύ περιορισμένων καλλιεργήσιμων εδαφών.

Η εμπορική ή διαμετακομιστική δραστηριότητα θα μπορούσε να εξηγήσει την ύπαρξη του λιμενικού οικισμού.

Oι Γαλήνοι ωστόσο βρίσκονται σε μια από τις μεταλλοφόρες περιοχές της Κρήτης. Ειδικότερα, το έδαφος τους είναι πλούσιο σε αργυρούχο μόλυβδο και σε αρσενικό, που είναι απαραίτητο για τη σκλήρυνση του χαλκού.

Μόνο στο χώρο των Γαλήνων, σε απόσταση ενός έως δύο χιλιομέτρων από τον οικισμό, διαπιστώθηκε η ύπαρξη τεσσάρων μεταλλείων, ενώ στην ευρύτερη περιοχή των Σισών άλλων πέντε .

Ακόμη και στην ανατολική πλευρά του λόφου της Σούδας, που δυστυχώς το μεγαλύτερο μέρος της έχει καταστραφεί, υπάρχουν σοβαρές γεωλογικές και αρχαιολογικές ενδείξεις εξόρυξης και επεξεργασίας μεταλλευμάτων.

Είναι, επομένως, πολύ πιθανό, αν όχι προφανές, ότι οι κάτοικοι του μεσομινωϊκού οικισμού στους Πέρα Γαλήνους είχαν άμεση σχέση με τις μεταλλουργικές εργασίες. Το γεγονός, εξάλλου, ότι ο οικισμός διέθετε άφθονο τρεχούμενο νερό, απαραίτητο στις μεταλλοτεχνικές δραστηριότητες, ενισχύει αυτή τη θέση.

Το κυρίαρχο φυτό στη χλωρίδα της περιοχής των Γαλήνων είναι ο (αγ)κίσσαρος ή αλαδανιά και μάλιστα το υποείδος που παράγει το λάδανο ή αλάδανο.Είναι γνωστές από την αρχαιότητα οι θεραπευτικές και αρωματικές ιδιότητες του λαδάνου, που ενδεχομένως να τύγχανε συλλογής και επεξεργασίας εκεί.

Διαφαίνεται, λοιπόν και ίσως η αρχαιολογική έρευνα καταφέρει να το αποδείξει στο μέλλον, ότι ένας από τους κύριους σκοπούς των εγκαταστάσεων στους Πέρα Γαλήνους στη μέση περίοδο του Χαλκού ήταν η εκμετάλλευση και η επεξεργασία των προϊόντων του τόπου.Ίσως πρέπει να θεωρήσουμε ότι στους Πέρα Γαλήνους υπήρχε εντέλει μια εξειδικευμένη βιοτεχνική εγκατάσταση.

Η δραστηριότητα αυτή συνδυαζόμενη με εκείνη των λιμενικών εξυπηρετήσεων και πιθανώς με εκείνη της συλλογής του λαδάνου, μας σκιαγραφεί την εικόνα του ανθρώπινου πληθυσμού της θέσης: δηλαδή κοινοί άνθρωποι (εργάτες, τεχνίτες, υπάλληλοι, ναυτικοί, έμποροι...).

Η καταστροφή του οικισμού

Πρωταρχική αιτία της εγκατάλειψης είναι η σεισμική δραστηριότητα, η τελική όμως αιτία, που ανάγκασε τον ανθρώπινο πληθυσμό να εγκαταλείψει τις εστίες του αλλά και την περιοχή και να μη ξαναεπιστρέψει ποτέ πια εκεί, βρίσκεται στις συνέπειες του σεισμού όχι στα οικιστικά συγκροτήματα, αλλά στο έδαφος πάνω στο οποίο κτίστηκαν αυτά.

Ο οικισμός, εγκαταλείφθηκε πριν την τελική κατάρρευσή του. Μόνο στη περίπτωση, που οι σεισμικές δονήσεις είχαν προκαλέσει σημαντικές βλάβες στη δομή των γεωλογικών σχηματισμών, πάνω στους οποίους βρίσκεται ο οικισμός, τότε οι κάτοικοί του δεν είχαν άλλη επιλογή από αυτήν της εγκατάλειψής του. Αυτό φαίνεται ότι συνέβη στο λόφο της Σούδας αλλά και σε όλη την ακτογραμμή του όρμου των Πέρα Γαλήνων.

Η καταστροφή του οικισμού

Ο λόφος της Σούδας έχει καταβυθιστεί ακριβώς στη μέση του εξαιτίας ενός ταφροειδούς ρήγματος, και έχει πληγεί όλη η βόρεια και δυτική πλευρά του από κατολισθήσεις. Κυρίως το ρήγμα, αλλά και οι κατολισθήσεις, οφείλονται σε σεισμούς.

Οι γεωλογικές μεταβολές, εξαιτίας των σεισμικών τεκτονικών δονήσεων, δεν περιορίζονται μόνο στο λόφο της Σούδας, αλλά επεκτείνονται σε όλο τον όρμο των Πέρα Γαλήνων. Όλη η σημερινή απόκρημνη ακτογραμμή του όρμου είναι αποτέλεσμα κατολισθήσεων, ενώ η δυτική του πλευρά έχει πληγεί ιδιαίτερα.

Στη ανατολική πλευρά του όρμου, νότια του λόφου της Σούδας, υπήρχε το λιμάνι, που μετά την εγκατάλειψή του προσχώθηκε με τη μεταφορά και απόθεση λεπτόκοκκων αλλουβιακών υλικών.

Πηγή: Λιανέρης Νικήτας -Μπάνου Ελένη-Τσιβιλίκα Ελένη, «Πέρα Γαλήνοι: εγκατάσταση και φυσικό περιβάλλον, καταστροφή και εγκατάλειψη».