Χριστόψωμο: Τα έθιμα και οι παραδόσεις που το συνοδεύουν στην Κρήτη

 

Ξεχωριστή εορταστική πινελιά στο τραπέζι των Χριστουγέννων είναι το χριστόψωμο. Τόσο η παρασκευή του όσο και όλη η διαδικασία που ακολουθεί μέχρι να μοιραστεί στα μέλη της οικογένειας και όσους πλαισιώνουν εκείνη την ημέρα το γιορτινό τραπέζι αποτελούσαν, τουλάχιστον στο παρελθόν, μια τελετουργία με νοήματα σχετιζόμενα με την καλή σοδειά, την υγεία και την ευημερία.

Όπως αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης, το χριστουγεννιάτικο ψωμί έχει τις ρίζες του στους εορταστικούς άρτους των αρχαίων. Οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν στο χώρο της μεσογείου συνδέθηκαν με το ψωμί και τον κύκλο παραγωγής του, στήριξαν τη θρησκεία στη λογική της αναβλάστησης του θαμμένου σπόρου στη γη και προσέφεραν απλόχερα στην κυρίαρχη θεότητα τους το καλύτερο ψωμί.

Η ιδέα της σχέσης ανάμεσα στον ανθρώπινο βίο και τον κύκλο του σταριού δημιούργησε ένα εθιμικό πλαίσιο που το βλέπουμε σε πολλές πτυχές του λαϊκού μας πολιτισμού.

Στην προϊστορική Κρήτη γνωρίζουμε πως η ιδέα της «ανάστασης» του σπόρου μετά τον «ενταφιασμό» του στη γη καθόρισε τη  θρησκευτική συμπεριφορά και τις τελετουργίες των ανθρώπων. Οι κέρνοι και τα λείψανα των αναίμακτων θυσιών είναι οι πιο εύγλωττοι μάρτυρες μιας λατρευτικής ιστορίας που χάνεται στο βάθος των αιώνων.

Μεταγενέστερα, φεύγοντας πια από την αρχαιότητα, οι μαρτυρίες για τα χριστόψωμα που παρασκευάζονταν στον ελληνικό χώρο οδηγούν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για ένα έθιμο που επαναλαμβάνεται ανά τους αιώνες και διαμορφώνει το εορταστικό κλίμα των Χριστουγέννων.

Τον 17^ο αιώνα, ο Ιωάννης Παπαδόπουλος, που μετά την πτώση του Χάνδακα και την κατάληψη του από τους Οθωμανούς έφυγε για τη Βενετία, ως πρόσφυγας, θυμάται με συγκίνηση τα χριστόψωμα που έφτιαχναν στην Κρήτη, όπου ζούσε και θεωρούσε πατρίδα του.

Τα σχετικά με το χριστόψωμο έθιμα όλου του ελληνικού κόσμου παρουσιάζουν πολλά κοινά στοιχεία, σε όλες τις ορθόδοξες βαλκανικές χώρες ενώ υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία και με άλλους χριστιανικούς λαούς της Ευρώπης.

Το ίδιο το χριστουγεννιάτικο ψωμί μοιάζει να «θυσιάζεται», κατά κάποιο τρόπο, στην εξέλιξη μιας αναίμακτης θυσίας. Το μαρτυρεί η τελετουργική ζύμωση αλλά και η κοπή του. Στο θυσιαστικό τυπικό ο «θύτης» είναι συγκεκριμένος, είναι ένα άτομο όπως ο Χριστός είναι κι εκείνος ένας που κόβει και μοιράζει τον άρτο στο Μυστικό Δείπνο ή στο δείπνο στους Εμμαούς.Στο ελληνικό χριστουγεννιάτικο τυπικό εκείνος που θα κόψει το ψωμί είναι ο σπιτονοικοκύρης και  μόνο αυτός.

Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά  έθιμα τα οποία συνοδεύουν την κοπή του χριστόψωμου: άλλοι το θυμιάζουν πριν το κόψουν, άλλοι το βάζουν δίπλα σε εικονίσματα, κι άλλοι το σταυρώνουν πριν. Σε άλλα μέρη θα δούμε να βάζουν και να καίνε στο θυμιατό λίγα  ψίχουλα του.Τα έθιμα απ’ όλο τον ελληνικό χώρο παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για την πολυμορφία αλλά και για το τελετουργικό τους υπόβαθρο.

Τα πλουμίδια και τα σύμβολα που τοποθετούνται πάνω στο χριστουγεννιάτικο ψωμί απηχούν την αγωνία των ανθρώπων για την εξέλιξη της παραγωγής. Ο θαμμένος σπόρος του σταριού που έχει αρχίσει να βγάζει το φύτρο της ζωής φαίνεται να καθορίζει το συμβολισμό. Το ψωμί αποτελεί από μόνο του ένα σύμβολο, καθώς είναι το αποτέλεσμα μιας κυκλικής διαδικασίας που ξεκινά από τη σπορά και τελειώνει με την αποθήκευση των καρπών, για να ανοίξει και πάλι ένας καινούργιος κύκλος και ύστερα κι άλλος…Δεν είναι τυχαίο που τα χθόνια σύμβολα έχουν κυρίαρχο ρόλο σε τούτο τον κύκλο.

Στα Ανώγεια τα φίδια δεν έπρεπε να λείπουν από το χριστόψωμο.Το κρητικό χριστόψωμο το φορτωμένο σε σύμβολα και πλουμίδια μπορεί να μοιάζει με ένα μικρό έργο τέχνης.

Κυρίαρχο διακοσμητικό επάνω του ο σταυρός. Το σύμβολο του χριστιανισμού σχεδιάζεται συχνά έτσι ώστε να μοιάζει με ένα μεγάλο Χ, το αρχικό γράμμα της λέξης Χριστός.

Γύρω από τον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη το χριστόψωμο είναι φορτωμένο με σύμβολα. Αν υπήρχε στο σπίτι λογοστεμένη ή αρραβωνιασμένη κοπέλα έπρεπε να ζυμωθεί ένα τεράστιο επίμηκες χριστόψωμο, σαν τριβίδι, που μερικές φορές ξεπερνούσε σε μήκος το 1,5 μέτρο.

Στο κέντρο υπήρχε συνήθως μιας φωλιά γεμάτη με βολαράκια από ζυμάρι σε σχήμα αυγών και δίπλα έπλαθαν  δυο πουλιά, το ένα απέναντι από το άλλο, που συμβόλιζαν το ζευγάρι. Τα αυγά ήταν το κυριότερο ευγονικό σύμβολο. Στον υπόλοιπο διάκοσμο κυριαρχούσαν σκορπιοί, ποντίκια, σταφύλια, και λουλούδια.

Στον Κρουσώνα έφτιαχναν ένα σταυρό και έβαζαν 33 καρύδια, όσα και τα χρόνια του Χριστού. Άλλοι έβαζαν πέντε ένα στη μέση και ένα σε κάθε άκρη του σταυρού.

Στο Αμάρι του 19^ου αιώνα ήταν τα χριστόψωμα καθαροί άρτοι σίτου, άρτοι με σταυρούς και αστέρια κι άλλα στολίσματα με ζύμη.

Στα δυτικά Αστερούσια το χριστόψωμο ήταν άκρως εντυπωσιακό. Σ ένα μεγάλο ελλειψοειδές ψωμί έπλαθαν ένα οξυκόρυφο δέντρο και στα κλαδιά του έβαζαν κάθε λογής στολίδια.

Θύμιζε περισσότερο το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο  και είναι πιθανόν να αποτελούσε απήχηση παλαιότερων δεντρολατρευτικών συνηθειών  που ενσωματώθηκαν στη χριστιανική πίστη.

Στην Ιεράπετρα το χριστόψωμο ήταν στρογγυλό και επάνω του σχεδίαζαν το πρόσωπο εκείνου για τον οποίο το ζύμωναν. Μπορούσε να ήταν πρόσωπο εν ζωή ή πρόσωπο που είχε πεθάνει. Λειτουργούσε δηλαδή ως τάμα που γινόταν για υγεία, επιστροφή ξενιτεμένου ή άλλους λόγους ή ως μνημόσυνο στενού συγγενικού ή φιλικού προσώπου.

(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη,  «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη-Έθιμα στον Κύκλο του Χρόνου», εκδόσεις Καρμάνωρ)