Η Αγία Πελαγία στο Οροπέδιο Λασιθίου-Λειτούργησε ως μικρό μοναστήρι και δίπλα του υπήρχε οικισμός

Ανηφορίζοντας πάνω από τον οικισμό του Αγίου Γεωργίου, και μετά τις λιμνοδεξαμενές που υπάρχουν στην περιοχή, συναντάμε την εκκλησία της Αγίας Πελαγίας.

Αν κάποιος δε γνωρίζει την ιστορία αυτού του τόπου ίσως και να προσπεράσει θεωρώντας πως είναι ένα νεώτερο κτίσμα, τάμα κάποιου κατοίκου της περιοχής που είχε αγροτικές καλλιέργειες σ αυτά τα μέρη.

Όμως ο ναός της Αγίας Πελαγίας έχει ιστορία που μας πάει πίσω στην Ενετοκρατία οπότε λειτούργησε εκεί μικρό μοναστήρι ενώ υπήρχε στο σημείο και ένας μικρός οικισμός.

Σύμφωνα με την παράδοση, όταν οι Ενετοί επέτρεψαν να επανακατοικηθεί το Οροπέδιο Λασιθίου, μεταφέροντας μάλιστα εποίκους από την Πελοπόννησο εκεί για να καλλιεργούν σιτηρά στην εύφορη γη του, βρέθηκαν στα μέρη ετούτα δυο μοναχές, η Παλαντία και η Θεοκλήτη, κόρες του Φραγκίσκου Ντανασή.

Στις δυο αδελφές μοναχές παραχωρήθηκε δωρεάν κλήρος 300 στρεμμάτων με την υποχρέωση να χτίσουν μέσα σε δυο χρόνια μοναστήρια όμοια με αυτά που είχαν αφήσει στην προηγούμενη πατρίδα τους.

Η Παλαντία ήταν ηγουμένη στη μονή της Παναγίας του Σπηλαίου και η Θεοκλίτη ηγουμένη στη μονή της Αγ. Μαρίνας στην περιοχή των Καλαβρύτων. Η πρώτη, λοιπόν αναφέρει η παράδοση, ίδρυσε τη μονή Κρουσταλλένιας, ενώ η μοναχή Θεοκλήτη ίδρυσε τη μονή Αγίας Πελαγίας, από την οποία δυστυχώς διατηρείται μόνο ο ναός κι αυτός με τέτοιας έκτασης ανακαινίσεις που έχει χάσει την αρχική εικόνα του.

Είναι ένας μονόχωρος ναός , εξωτερικά του οποίου έχει διαμορφωθεί χώρος για τους πιστούς που τιμούν τη γιορτή της Αγίας Πελαγίας, κάθε χρόνο στις 4 Μαίου. Στη θέση της καμπάνας έχει τοποθετηθεί μια αυτοσχέδια καμπάνα κομμάτι οβίδας-απομεινάρι του Β Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο οικισμός-μετόχι της Αγίας Πελαγίας

Στην περιοχή που συναντάμε την Αγία Πελαγία υπήρχε ωστόσο κι ένας μικρός οικισμός με το ίδιο όνομα. Αν μάλιστα κοιτάξει κανείς προσεκτικά τον χώρο που περιβάλλει την εκκλησία θα δει πέτρες-απομεινάρια παλιών κτισμάτων.

Στην απογραφή που έκανε το 1630 ο Ενετός Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα στα μετόχια του Λασιθίου βλέπουμε την Αγία Πελαγία να έχει 8 κατοίκους.

Κάποιοι αποκαλούσαν τον οικισμό αυτό και μετόχι της Αλέξαινας αν και Αλέξαινα ονομάζεται, για να ακριβολογούμε, η κορυφή στο παρακείμενο βουνό.

Από τον οικισμό της Αγίας Πελαγίας, όπως μας είπε ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός Μανόλης Συμιανάκης, ήταν ο Μιχάλης Μπούμπος που σκότωσε την Τσούλη Αγά. Για την ιστορία να πούμε πως ο Τσούλης ήταν ένας διαβόητος γενίτσαρος, (τουρκοκρητικός) που ζούσε στους Ασκούς Πεδιάδος. Σε εκείνον είχε ανατεθεί να διαχειρίζεται τους φόρους της Επαρχίας Λασιθίου. Η εξουσία που είχε στα χέρια του όμως δεν περιορίζονταν στα οικονομικά. Δεν είχε αφήσει κοπέλα για κοπέλα χωρίς να την ατιμάσει. Αυτό και ο σκληρός χαρακτήρας του έγιναν αιτία και μια μέρα ομάδα ντόπιων αποφάσισε να τον εκτελέσει. Άλλοι λένε πως τον σκότωσαν με πιστόλι άλλοι πως τον έριξαν από το άλογο του στη θέση Λάκκο της Χορτασάς.

Σκοτωμένο πια τον αποκεφάλισαν και έβαλαν το κεφάλι του σ' ένα τσουβάλι, το φόρτωσαν στο άλογο του και το έδιωξαν να γυρίσει πίσω στο σπίτι του, στους Ασκούς. Στο σημείο που θάφτηκε το ακέφαλο σώμα του στήθηκε "ανάθεμα" δηλαδή περνούσε ο κόσμος κι έριχνε πέτρες, που σιγά σιγά σχημάτιζαν ένα μεγάλο σωρό, τιμωρώντας με αυτό τον τρόπο το σκληρό και ανήθικο Τσούλη και μετά το θάνατο του.

Επίσης από την Αγία Πελαγία κατάγονταν οι οικογένειες των Αγγελάκηδων και Παναγιωτάκηδων, που μετά το 1817 μετεκόμισαν και ίδρυσαν τον οικισμό Χωριδάκι στον Άι Γιώργη Οροπεδίου.

Από την περιοχή της Αλέξαινας, δηλαδή από την Αγία Πελαγία, περνούσε ο αρχαίος δρόμος που συνέδεε τις περιοχές Καστέλι-Λασίθι-Μάλες-Ιεράπετρα. Ήταν ένα βολικό σημείο για επιθέσεις ληστών σε διερχόμενους και μάλιστα λέγεται πως αυτός ήταν κι ένας από τους λόγους που εγκαταλήφθηκε ο οικισμός αναζητώντας, οι λιγοστοί κάτοικοι του, ένα πιο ασφαλές μέρος για να φτιάξουν τα σπιτικά τους.