Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας της Φανερωμένης στον Άγιο Ιωάννη Μυλοποτάμου

Στο βορειοανατολικό άκρο του όμορφου παραδοσιακού οικισμού του Αγίου Ιωάννη, στο Μυλοπόταμο, είναι κτισμένος ο ναός της Παναγίας της Φανερωμένης.

Φέρεται να ιστορήθηκε επί Βασιλείας Ανδρόνικου Β’ του Παλαιολόγου (1282-1328).

Το αρχικό κτίσμα ήταν ένας μονόχωρος και καμαροσκεπής ναός που τον 16ο αιώνα επεκτάθηκε προς τα δυτικά κι έτσι διπλασιάστηκε ο χώρος του. Παράλληλα προστέθηκε στα νότια της επέκτασης ένα μικρό ταφικό παρεκκλήσι. Σε αυτό το παρεκκλήσι και συγκεκριμένα στον ανατολικό τοίχο του σώζεται μια μεγάλη σαρκοφάγος.

Το παλιότερο κλίτος είναι κατάγραφο με τον τοιχογραφικό του διάκοσμο, που έχει λαϊκότροπα χαρακτηριστικά, να αποδίδεται στο εργαστήριο του δραστήριου στη δυτική Κρήτη ζωγράφου Θεόδωρου-Δανιήλ Βενέρη.

Οι μορφές που έχουν οι παραστάσεις είναι χαρακτηριστικές σε ναούς που χρονολογούνται γύρω στο 1300.

Η συντήρηση που έγινε στις τοιχογραφίες είναι υποδειγματική κι έτσι διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα απαρτίζεται από τις συνηθισμένες ευαγγελικές σκηνές με ανεπτυγμένο το δωδεκάορτο.

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στις επιγραφές με τα επογράμματα που συνοδεύουν κάποιες εξ αυτών, όπως εκείνες της Μεταμόρφωσης, της Ανάστασης του Λαζάρου, της Βαϊοφόρου, της Ανάστασης.

Τρία απ' αυτά τα επιγράμματα έχουν εκδοθεί στα νόθα (spurial) ποιήματα του Μιχαήλ Ψελλού, αν και στη συνέχεια χρονολογήθηκαν στην παλαιολόγεια περίοδο, το δε τέταρτο διαπιστώθηκε ότι αποτελεί ένα άγνωστο μέχρι σήμερα επίγραμμα.

Η αποσπασματικά σωζόμενη επιγραφή που βλέπουμε στο κορδόνι που χωρίζει την κόγχη από το τεταρτοσφαίριο του ιερού βήματος μας δίνει τρείς σημαντικές πληροφορίες.

«γιας της Φανερ…ρονίκου του Παλεο…ου Θεόδωρου Δανήλ».

Μας καθιστά γνωστό, στο πρώτο κομμάτι της, το όνομα του ναού, Παναγία Φανερωμένη. Το δεύτερο μας πληροφορεί για το χρόνο ιστόρησης του ναού, δηλαδή επί Ανδρόνικου Παλαιολόγου και το τρίτο είναι το όνομα Θεόδωρος Δανιήλ, δηλαδή αυτό του ζωγράφου.

Στις ανορθόγραφες επιγραφές των παραστάσεων του ναού συναντάμε επίσης προσφωνήσεις Αγίων και κείμενα σε ειλητάρια, που συνοδεύουν τις ολόσωμες μορφές τους. Επίσης ρήσεις από τις Γραφές σε παραστάσεις όπως εκείνη της Δέησης, της Ανάληψης ή σύντομες επιγραφές σχετιζόμενες με δεσποτικές και θεομητορικές γιορτές.

Ωστόσο μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν συγκεκριμένες παραστάσεις όπου διαβάζουμε τις εξής επιγραφές:

Στην παράσταση της Μεταμόρφωσης:

ἔσωθεν ἐξέλαμψας ὡς θ(εὸ)ς φίσει· καὶ σαρκὸς ἠλλοίωσας ἀρρήτως φύσυν· τῆς ἄστραπης . .μὴ φέροντες τὴν φλόγα· πίπτουσιν εἰς γῆν· οἱ μαθητέ σου λόγε:

Στη Βαϊοφόρο:

τὸ τῶν .θνῶν φρύα γμα· πώλος εἰκότως ἡ τῶ. οδῶν στρώσις . . . . . . .σις βίου· τὰ . . . . . . . . . . μα· διπλό . . . . . . . . νοῦ βασι . . . . . . λαὴρ νοουμέ . . υ

Στην Ανάσταση του Χριστου:

. . .ὴν σάρκαν θάψας· σὴν ταφη ζωηφόρω· καιν. . μὲ νῆν ανθρωπονἐκ γῆς δεικνύει· ρήξας γὰρ ἄδου· τὴν νοητὴν γα. . έρα ἐκ τῆς πλά . . ς ἤγειρας ὥσπερ εκ τάφου

Το τέταρτο επίγραμμα του μνημείου, το οποίο βρίσκεται γραμμένο στο κάτω τμήμα της παράστασης της Ανάστασης του Λαζάρου γράφει στην αποκαταστημένη του μορφή:

Πιστῶσαι θέλων ὡς ἐπὶ [πῶ]λον, Λόγε,τριήμερον ἔγερσιν τοὺς μαθητάς σουτὴν σήν, οἰκτίρμον, τῷ μνήματι ἐπέστης καὶ λόγῳ ἀνέστησας τὸν τεταρταῖον.

Το συγκεκριμένο πάντως δεν έχει συμπεριληφθεί στα ποιήματα του Μιχαήλ Ψελλού, όπως τα τρία προηγούμενα επιγράμματα, και δεν γνωρίζουμε την προέλευση του.

Ο ναός αποκαταστάθηκε από την 28^η Εφορεία Αρχαιοτήτων την περίοδο 2009-2010 με χορηγία της Cosmote. Να σημειώσουμε πως ο Άγιος Ιωάννης είναι το χωριό όπου μεγάλωσε ο υπουργός Κωστής Χατζηδάκης.

(Πηγές: Μανόλης Πατεδάκης, «Άγνωστο Επίγραμμα στον ναΐσκο της Κοίμησης στον Άγιο Ιωάννη Μυλοποτάμου και «Χριστιανικά Μνημεία της Κρήτης» Συνοδική Επιτροπή επί του Θρησκευτικού Τουρισμού της Εκκλησίας της Κρήτης-ΜΚΟ Φιλοξενία)