Η εντυπωσιακή τρίκλιτη βασιλική Α' στην αρχαία Ίτανο Σητείας

 

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτιριακά συμπλέγματα τα ερείπια του οποίου βλέπουμε στην Αρχαία Ίτανο, στη Σητεία, είναι εκείνο της βασιλικής Α΄, η οποία καταλαμβάνει περίοπτη θέση στον οικισμό.

Τμήματα από κίονες, θραύσματα αγγείων και κομμάτια από μάρμαρα κείτονται διάσπαρτα μέσα στη βασιλική, που σίγουρα στις δόξες της πρέπει να ήταν ένα αξιοθαύμαστο κτίσμα.

Μάλιστα εκεί βρέθηκαν από τους αρχαιολόγους, οι περισσότερες επιγραφές της αρχαίας Ιτάνου, πράγμα που τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η εκκλησία ήταν πιθανότατα κτισμένη πάνω από τον αρχαίο ναό της Αθηνάς Πολιάδος.

Η υπόθεση αυτή δεν επιβεβαιώθηκε από τις ανασκαφές του J. Demargne, που έφτασαν μέχρι τον φυσικό βράχο. Ωστόσο, οι μετέπειτα έρευνες έδειξαν ότι η βασιλική Α΄ κτίστηκε σε χώρο στον οποίο προϋπήρχαν κτήρια, από τα οποία άλλα ενσωματώθηκαν στη βασιλική και άλλα καταστράφηκαν κατά την ανέγερσή της. Ως εκ τούτου, η κάτοψη της βασιλικής καθορίστηκε εν μέρει από τις προγενέστερες κατασκευές.

Η βασιλική Α' αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου εκκλησιαστικού συμπλέγματος. Οι τοίχοι που σχετίζονται με το συγκρότημα αυτό είναι εύκολα διακριτοί, καθώς είναι οι μοναδικοί στο λόφο για την κατασκευή των οποίων έγινε χρήση κονιάματος ως συνδετικού υλικού.

Για την κατασκευή όλης της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν κυβόλιθοι αμμούδας και γκρίζου ασβεστόλιθου, τους οποίους οι τεχνίτες προμηθεύτηκαν αποκλειστικά από αρχαιότερα οικοδομήματα.

Στο μνημείο αναγνωρίζονται τέσσερις κατασκευαστικές ή επισκευαστικές φάσεις. Με βάση τη μαρτυρία των κεραμικών ευρημάτων και των νομισμάτων οι διαφορετικές φάσεις της βασιλικής χρονολογούνται ανάμεσα στον 5ο και τα μέσα του 7ου αιώνα.

Η συγκεκριμένη βασιλική ήταν τρίκλιτη και ξυλόστεγη, με νάρθηκα στα δυτικά. Στη δεύτερη κατασκευαστική φάση  επεκτάθηκε στα νοτιοανατολικά και τα κτίσματα εκεί χρονολογούνται στον 6ο αιώνα.

Στην τρίτη οικοδομική φάση ανήκουν οι δύο τοίχοι που ορίζουν σήμερα το μεσαίο κλίτος, καθώς και οι ανώτεροι δόμοι του δυτικού εξωτερικού τοίχου του νάρθηκα.

Στην τελευταία φάση ανοίχτηκαν αψίδες στο μέσο των δύο τοίχων του μεσαίου κλίτους και οι τοίχοι ενισχύθηκαν. Οι δύο τελευταίες οικοδομικές φάσεις χαρακτηρίζονται από την ενσωμάτωση πολλών αρχιτεκτονικών μελών, που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή.

 Πρόκειται κυρίως για επιθήματα και θραύσματα κιόνων, μέλη των κιονοστοιχιών, οι οποίες χώριζαν τα κλίτη κατά τις δύο πρώτες φάσεις και οι οποίες καταργήθηκαν και αντικαταστάθηκαν από τοίχους στις δύο επόμενες.

Πίσω ακριβώς από τον ημικυκλικό τοίχο της αψίδας του ιερού βρέθηκε μια ταφική κατασκευή.

Νότια του κτηρίου η ανασκαφή έφερε στο φως τμήματα ενός πλακόστρωτου, το οποίο ανήκει πιθανότατα στο αίθριο της βασιλικής.

Βόρεια, η βασιλική γειτνίαζε με κατοικίες που αποτελούσαν μέρος του οικισμού που ανασκάφηκε το 1950. Τα τμήματα των σπιτιών που ερευνήθηκαν χρονολογούνται μάλλον μετά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα.

Στενό μονοπάτι ανάμεσα στα σπίτια αυτά και στο βόρειο εξωτερικό τοίχο της βασιλικής οδηγούσε στο νάρθηκα της.Η πρόσβαση στην εκκλησία ήταν δυνατή και από τα νότια.

 Η θύρα, που ανοίγεται στο νότιο τοίχο της βασιλικής, φαίνεται ότι ήταν η πιο σημαντική του κτηρίου. Μάλιστα πιστοί που έρχονταν να προσκυνήσουν έχουν χαράξει τα ονόματά τους στα περίθυρα της εισόδου αυτής.

Ο κολπίσκος νότια της βασιλικής Α΄ θεωρείται ως το ασφαλέστερο αγκυροβόλιο της περιοχής. Η ανάλυση των αεροφωτογραφίων είχε οδηγήσει στην υπόθεση ότι το λιμάνι της πόλης θα έπρεπε να αναζητηθεί ακριβώς σ’ αυτόν τον κολπίσκο. Οι γεωφυσικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών και το Πολυτεχνείο Κρήτης απέδειξαν ότι το βάθος της λεκάνης, που έφτανε τα 12 μέτρα, επέτρεπε πράγματι την κατασκευή ενός λιμένα. Το λιμάνι αυτό ενταγμένο στο οικιστικό σύνολο θα ήταν μικρών διαστάσεων, όπως τα περισσότερα βυζαντινά λιμάνια σε σχέση με αυτά της ρωμαϊκής περιόδου.

Πηγή: Χριστίνα Τσιγωνάκη, Επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, « Ίτανος. Ιστορία και τοπογραφία μιας παράκτιας θέσης της ανατολικής Κρήτης κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο».