Οι τιμωρίες των αμαρτωλών στην Κόλαση όπως εικονίζονται σε ναούς της Κρήτης

Οι τιμωρίες των αμαρτωλών στην κόλαση είναι ίσως ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια του εικονογραφικού προγράμματος που συναντάμε σε βυζαντινούς ναούς της Κρήτης.

Αποτελούν συνήθως τμήμα των παραστάσεων που συνθέτουν τη Δευτέρα Παρουσία και είθισται να τις βλέπουμε στο δυτικό τοίχο των εκκλησιών, βγαίνοντας από την πόρτα.

Η θέση τους δεν είναι τυχαία, ήθελαν να είναι το τελευταίο πράγμα που έβλεπαν οι πιστοί μετά τον εκκλησιασμό τους για να θυμούνται τι τους περίμενε εφόσον δεν ήταν καλοί χριστιανοί αλλά τους κυρίευε η αμαρτία.

Η διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας από νωρίς καθόρισε την έννοια της αμαρτίας και κατ’ επέκταση την τιμωρία που αρμόζει σε κάθε μορφή της.Η τιμωρία μάλιστα έπρεπε να είναι κατανοητή και αντιληπτή απ' όλους οπότε όταν μεταφέρθηκε σε εικόνα έγινε με όρους εγκόσμιους.

Η κόλαση έπρεπε να έχει υπερβατικό και μεταφυσικό χαρακτήρα που να προκαλεί φόβο και δέος και ταυτόχρονα διδακτικό και αποτρεπτικό.

Οι ατομικές τιμωρίες των αμαρτωλών, οι οποίες τοιχογραφούνται σε ναούς, αποκρυσταλλώνονται κατά τον 13^ο αιώνα. Τότε εκτός από τις ευρέως διαδεδομένες μορφές που τιμωρούνται από φίδια δημιουργούνται καινούργιοι τύποι τιμωριών που αυξάνονται και γνωρίζουν μεγάλη διάδοση.

Οι αμαρτωλοί τιμωρούνται στην κόλαση και σπάνια στον πύρινο ποταμό. Απεικονίζονται ολόσωμοι, γυμνοί, άνδρες και γυναίκες. Κάθε μορφή τιμωρείται γιατί διέπραξε μια συγκεκριμένη αμαρτία, αντιπροσωπεύοντας βέβαια μια ευρύτερη ομάδα ανθρώπων που διέπραξαν το ίδιο αμάρτημα.

Ο κάθε αμαρτωλός βασανίζεται ποικιλότροπα και τονίζεται σχεδόν πάντα το όργανο της αμαρτίας του, ενώ συνοδεύεται και από επεξηγηματική επιγραφή.Από τον λαιμό ορισμένων μορφών κρέμονται τα χαρακτηριστικά όργανα ή σύμβολα της αμαρτίας τους ή το σύμβολο του επαγγέλματός τους, κατά την εξάσκηση του οποίου αμάρτησαν.Έτσι βλέπουμε στο εικονογραφικό πρόγραμμα εκκλησιών να τιμωρούνται για παράδειγμα ο τοκιστής και ο παρακαμπανιστής (αυτός που κλέβει στο ζύγι).

Όταν όμως δεν πρόκειται για έναν επαγγελματία που αμάρτησε, ώστε να έχουμε τα σύμβολα του επαγγέλματος του, ή όταν η αμαρτία δεν μπορεί να εκφραστεί με ένα χαρακτηριστικό όργανο τότε δίνεται έμφαση στην τιμωρία με άλλους τρόπους, ιδιαίτερα ευρηματικούς.

Τότε βλέπουμε το μέλος του σώματος που αμάρτησε είτε να φλέγεται, είτε να δαγκώνεται από φίδι, είτε να βασανίζεται από δαίμονες.Σε τοιχογραφίες αυτού του τύπου βλέπουμε, για παράδειγμα, το βλάσφημο να του ξεριζώνουν τη γλώσσα οι διάβολοι ή να την δαγκώνει φίδι. Επίσης βλέπουμε το ζευγάρι που κοιμάται την Κυριακή αντί να πάει στην εκκλησία να φλέγεται στο κρεβάτι του και να τιμωρείται από διαβολικές μορφές.

Οι ατομικές τιμωρίες των αμαρτωλών δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν κυρίως σε ναούς αγροτικών και μοναστικών κέντρων, εκφράζοντας αμαρτίες χαρακτηριστικές για τις αγροτικές κοινωνίες της κάθε εποχής, και όχι σε ναούς των μεγάλων πόλεων. Η διάκριση αυτή έχει καθολική ισχύ τόσο στη βυζαντινή όσο και στη μεταβυζαντινή εποχή.

Σε όσους ναούς ζωγραφίζονται οι ατομικές τιμωρίες δεν αντικαθιστούν τις ομαδικές. Συνήθως οι ομαδικές περιορίζονται στη συμβολική απεικόνιση των καταδικασμένων στο « πυρ το άσβεστον», στο «σκότος το εξώτερον», στον «βρυγμό των οδόντων» και δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στις ατομικές λόγω του πιο σαφούς και διδακτικού περιεχομένου τους.

Σε ναούς της Κρήτης, ωστόσο από τον 13ο αιώνα και έπειτα, οι ατομικές τιμωρίες τονίζονται ιδιαίτερα και σε κάποιες περιπτώσεις χάνουν την οργανική τους σχέση με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας και αποτελούν ανεξάρτητα θέματα.

Ανάλογα με το περιεχόμενο που εκφράζουν οι αμαρτίες, οι ατομικές τιμωρίες μπορούν να ταξινομηθούν σε γενικές κατηγορίες: Τιμωρούνται επαγγελματίες, οι οποίοι κατά κύριο λόγο έκλεβαν με διάφορους τρόπους κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους, όπως: ο μυλωνάς, ο γεωργός που όργωνε το χωράφι του άλλου (ο παραυλακιστής), ο γεωργός που θέριζε το χωράφι του άλλου (ο παραθεριστής), αυτός που νέρωνε το κρασί όταν το πουλούσε (ο κρασόπουλος), αυτός που έκλεβε στο ζύγι ( ο παραζυγιστής ή παρακαμπανιστής), ο ράφτης που έκλεβε στο ύφασμα και πολλοί άλλοι.

Τιμωρούνται επίσης άνθρωποι που οι αμαρτίες τους συνίστανται στην παράβαση ηθικών κανόνων και αρχών και των θεϊκών εντολών, όπως η καταλαλούσα - ο κατάλαλος, η παρακροάτρια, ο παρακροατής, ο φιλάργυρος, ο τοκιστής, o πλαστογράφος, ο λαίμαργος, ο μέθυσος, ο ληστής, ο φονιάς, ο κλέφτης, ο κλέφτης του νερού, αυτός που κλέβει τα ξύλα από ξένη ιδιοκτησία, o ψευδομάρτυρας, ο συκοφάντης, ο βλάσφημος, ο επίορκος, ο άδικος δικαστής, ο προδότης ή ο καταδότης, η γυναίκα που δε θέλει να κάνει παιδιά (η αποστρέφουσα τα νήπια), η γυναίκα που δεν τρέφει τα μωρά της ( η μη θηλάζουσα τα νήπια ή η μη βυζαίνουσα τα νήπια), ή ακόμα συνδυασμός αυτών των δύο, η γυναίκα που δε βυζαίνει το ξένο βρέφος, η φιλάρεσκη, η μάγισσα και άλλοι πολλοί.

Τιμωρούνται, ακόμα, αμαρτωλοί για παραπτώματα που μπορούν να ενταχθούν στα παραπάνω καθώς αποτελούν ηθικές παραβάσεις, αλλά εξετάζονται ιδιαίτερα γιατί έχουν σχέση με τη σεξουαλικότητα, όπως : ο μοιχός, η πόρνη - ο πόρνος, το άτομο που παρασύρει ή οδηγεί άλλους στην πορνεία, οι ομοφυλόφιλοι, οι κτηνοβάτες, οι αιμομίκτες.

Υπάρχουν επίσης αμαρτίες που σχετίζονται με την εκτέλεση θρησκευτικών καθηκόντων ή προσβάλλουν κατά κάποιον τρόπο τη θρησκεία. Για τέτοιου είδους παραπτώματα τιμωρούνται: αυτοί που κοιμούνται την Κυριακή ή την Αγία Ανάσταση ή δεν πηγαίνουν στον όρθρο ή δεν πηγαίνουν στις δεσποτικές εορτές. Επίσης βασανίζονται οι άνθρωποι που δε δίνουν τον οβολό τους στην εκκλησία, ο ιερέας που δε φροντίζει την εκκλησία, η παπαδιά που ξαναπαντρεύεται, η άπιστη μοναχή ή μοναχός, που δεν τηρούν τους όρκους τους και άλλοι πολλοί.

Στην Κρήτη πάντως η φαντασία των ζωγράφων, που απεικόνιζαν σκηνές της κολάσεως στους ναούς, σε κάποιες περιπτώσεις ξεπερνούσε τα γνωστά όρια.

Έτσι έβαζε, για παράδειγμα, ακόμα και τον καθολικό Πάπα να καίγεται στην κόλαση, δεμένο με αλυσίδες (σχετική παράσταση υπάρχει στο Βαλσαμόνερο).

Επίσης είναι συνηθισμένο το ζευγάρι που κοιμάται την Κυριακή και δεν πάει στην Εκκλησία να το βλέπουμε να τιμωρείται στην κατώτερη ζώνη των τέμπλων, εκεί όπου συνήθως υπάρχουν παραστάσεις της Παλαιάς Διαθήκης ( σχετική φωτογραφία από το ναό της Παναγίας στις Γωνιές Μαλεβιζίου).

(Πληροφορίες αντλήθηκαν από την εργασία της Ακριβής Δεκάζου «Η εικαστική απόδοση των ατομικών τιμωριών των αμαρτωλών στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Μνημειακή Ζωγραφική και εικονογραφικοί συσχετισμοί με τις ατομικές τιμωρίες στην Κινεζική Κόλαση)

(Η φωτογραφία εξωφύλλου προέρχεται από το ναό της Αγίας Πελαγίας στην Άνω Βιάννο).