Η Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης Ιεράπετρας-Η «Παναγία των Γουρνιών»

Η Μονή Παναγίας Φανερωµένης στην Ιεράπετρα, γνωστή και ως «Παναγία των Γουρνιών», είναι το μεγαλύτερο προσκύνημα της Ανατολικής Κρήτης, κι όχι άδικα.

Σκαρφαλωμένη σ’ ένα βραχώδες ύψωμα μακριά από το ανθρώπινο μάτι αναπτύχθηκε μέσα σε σπηλαιώδη κοιλώµατα, σ’ ένα τόπο μοναδικής ομορφιάς. Είναι κτισμένη στην πλαγιά βουνού παραφυάδας της Δίκτης, νοτιοδυτικά της Παχείας Άμμου, πάνω από την Μινωϊκή πόλη Γουρνιά και σε υψόμετρο 540 μέτρων.

Είναι ανδρώα εν ενεργεία Μονή αλλά με μόλις δύο μοναχούς ενώ η ιστορία της χάνεται στο βάθος των αιώνων.

Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της είναι άγνωστη. Υπήρχε ωστόσο από την µέση βυζαντινή περίοδο αφού, σύµφωνα µε την παράδοση, το έτος 1282 συγκεντρώθηκαν εκεί οι αρχηγοί της Κρήτης για να αποφασίσουν για το µέλλον του αγώνα εναντίον των Ενετών κατακτητών.

Το φρουριακού χαρακτήρα κτηριακό συγκρότηµα γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη µεταβυζαντινή περίοδο ενώ κατά την τουρκοκρατία λειτουργούσε εκεί κρυφό σχολειό, το οποίο σώζεται ως τις µέρες µας.

Ο σταλακτίτης που αφαιρέθηκε

Το μοναστήρι αναπτύσσεται πάνω σε ιδιαίτερα επικλινές, βραχώδες, έδαφος ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του καθολικού του είναι εντός λατρευτικού σπηλαίου.

Το ανακαινισµένο καθολικό είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στη Ζωοδόχο Πηγή.

Στο πέρασμα των αιώνων υπήρξαν πολλές επεμβάσεις που έχουν αλλοιώσει την εικόνα του κτίσματος της Μονής Φανερωµένης το οποίο, παρολαυτά, αποτελεί αναµφίβολα ένα σηµαντικό δείγµα της κρητικής µοναστηριακής αρχιτεκτονικής.

Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε πως ανάμεσα στα πράγματα που άλλαξαν και αλλοίωσαν την εικόνα του καθολικού και μάλιστα για λόγους που κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει είναι η αφαίρεση ενός μεγάλου μεγέθους σταλακτίτη που υπήρχε στο κέντρο του σπηλαιώδους τμήματος του.

Ο Μιχάλης Καρυωτάκης, που πήγαινε ως προσκυνητής στη Φανερωμένη από τη δεκαετία του 1960, θυμάται πως όλοι οι πιστοί, ακολουθούσαν ένα συγκεκριμένο λατρευτικό τελετουργικό: έκαναν τρείς κύκλους γύρω από το σταλακτίτη και έπιναν αγίασμα. Ξαφνιάστηκε πολύ όταν πρίν από λίγα χρόνια είδε να μην υπάρχει στο σπήλαιο ο σταλακτίτης κι όταν ρώτησε τους μοναχούς του απάντησαν πως η αφαίρεση του έγινε από τους προκατόχους τους.

Η εύρεση της εικόνας

Σύμφωνα με την παράδοση μέσα στο σπηλαιώδη ναό του καθολικού της Μονής φανερώθηκε η εικόνα της Θεοτόκου σε κάποιο βοσκό γι᾽ αυτό και το Μοναστήρι ονομάστηκε Παναγία Φανερωμένη.

Ο βοσκός έχανε καθημερινά τον μπροστάρη του κοπαδιού του τις μεσημεριανές ώρες. Μια μέρα αποφάσισε να τον παρακολουθήσει και τότε είδε πως πήγαινε σε ένα απόρρωγο βράχο από τον οποίο έρρεε νερό και το έπινε.

Πλησίασε και βρήκε εκεί την εικόνα της Θεοτόκου. Όταν, όμως, την πήρε μαζί του και την έβαλε στο σακκίδιο του με σκοπό να τη φέρει στη στάνη η εικόνα εξαφανίστηκε. Την επόμενη μέρα ο βοσκός βρήκε την εικόνα στο μέρος απ' όπου την πήρε. Αυτό επαναλήφθηκε αρκετές φορές, μέχρι που κατάλαβε πως έπρεπε να την άφησε στη θέση της. Σιγά-σιγά κτίστηκε στο σημείο αυτό η Μονή.

Η ίδια η εικόνα κατά περιόδους, ιδιαίτερα τον δεκαπενταύγουστο και τις άλλες θεομητορικές εορτές, επανεμφανίζεται στους πιστούς και κατά μυστηριώδη τρόπο πάλι χάνεται. Λένε πως την βλέπουν μόνο παιδιά και άνθρωποι που έχουν αγαθή ψυχή και εκείνοι είναι που την έχουν περιγράψει και με βάση τις περιγραφές τους εικονογραφήθηκε η Παναγία Φανερωμένη που βλέπουμε μέσα στο ναό, ντυμένη στο ασήμι.

Η Μονή Φανερωµένης πανηγυρίζει την εορτή της Κοιµήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου και καθώς θεωρείται η Παναγία της θαυματουργή δέχεται τεράστιο αριθμό πιστών, πολλοί εκ των οποίων περπατούν από πολύ μακριά για να φθάσουν εκεί και να εκπληρώσουν το τάμα τους.

Στην Παναγία τη Φανερωμένη απευθύνονται ειδικά όσες γυναίκες δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν κι έχουν αναφερθεί πολλές περιπτώσεις απόκτησης παιδιών ζητώντας τη μεσιτεία της.

Στήριξη σε δύσκολους καιρούς

Στη συγκεκριμένη Μονή κατέφευγαν για προστασία και ενδυνάμωση οι Κρήτες επαναστάτες στα δύσκολα χρόνια της ενετικής και τουρκικής υποδούλωσης. Τον αμυντικό χαρακτήρα της αποδεικνύουν περίτρανα η οχυρή θέση και η φρουριακή μορφή της. Μάλιστα διασώζονται ακόμη επάλξεις και πολεμίστρες στους χώρους της.

Η συνέλευση του 1293

Από τις αρχές, τουλάχιστον, του 13ου αιώνα η Μονή της Φανερωμένης ήταν ο απόμερος μυστικός τόπος των επαναστατικών συνελεύσεων.

Σύμφωνα με το ιστορικό, που περιγράφει ο Β. Ψιλλάκης, αφότου ο Γενουάτης Πισκατόρε το 1204 κατέκτησε την Κρήτη και την πούλησε στους Ενετούς το 1211, οι Κρητικοί συσπειρώθηκαν γύρω από τον Αλέξιο Καλλέργη και το έτος 1282 επαναστάτησαν εναντίον των Ενετών.

Και ενώ όλα έδειχναν ότι οι επαναστάτες θα επικρατούσαν των κατακτητών, οι Γενουάτες πρότειναν στον Καλλέργη σημαντική βοήθεια μέσω του Ναυάρχου Δόρια, χωρίς να απαιτούν κανένα αντάλλαγμα. Ο Αλέξιος όμως αρνήθηκε, και έτσι υπήρξε διάσταση απόψεων στους επαναστάτες αρχηγούς. Δημιουργήθηκαν φατρίες και οι μισοί υποστήριζαν την υποταγή στους Γενουάτες και οι άλλοι μισοί συμφωνούσαν με τον Καλλέργη, ενώ μερικοί υπαρχηγοί του άρχιζαν να αποχωρούν από το σώμα του.

Μέσα σ' αυτήν την ατμόσφαιρα ο Ηγούμενος της Μονής Φανερωμένης κάλεσε όλους τους διϊστάμενους οπλαρχηγούς, την Κυριακή των Βαΐων του 1293, στον Ναό της Μονής. Αφού μετάλαβαν τους έκλεισε στην Εκκλησία και την μετέτρεψε σε κοινοβούλιο αναζητώντας λύση.

Περίοδος τουρκοκρατίας

Η Μονή, λόγω της στρατηγικής θέσης της σε δυσπρόσιτη πλαγιά και σε σημείο που δεσπόζει, αποτέλεσε το φρούριο και την αφετηρία των αγωνιστών Χριστιανών Επαναστατών της επαρχίας κατά του τουρκικού ζυγού. Συνδέθηκε άμεσα με τους σκληρούς και δύσκολους απελευθερωτικούς αγώνες και υπήρξε το κρυσφύγετο και το ορμητήριο των αρχηγών αγωνιστών και ο χώρος συνεδριάσεών τους.

Ενδεικτικό του αμυντικού χαρακτήρα της είναι η οπή πάνω από το ανώθυρο της κεντρικής εισόδου, γνωστή ως «ζεματίστρα», από την οποία εκτοξευόταν καυτό λάδι στους εχθρούς που προσπαθούσαν να παραβιάσουν το χώρο της. Σημαντικό ρόλο έπαιξε το μοναστήρι και αργότερα σε δύσκολες περιόδους, όπως κατά την γερμανοιταλική κατοχή της Κρήτης.

(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από την Ιερά Μητρόπολη Ιεραπύτνης και Σητείας).