Οι πύργοι στο Μαρουλά Ρεθύμνου-Χαρακτηριστικά δείγματα αρχιτεκτονικής της Ενετοκρατίας

 

Βγαλμένος λες από μια μεσαιωνική καρτ ποστάλ είναι ο Μαρουλάς Ρεθύμνου, ένα χωριό που διατηρεί τόσα πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία από την περίοδο της Ενετοκρατίας που σχεδόν ταξιδεύεις πίσω στο χρόνο όταν περπατάς τα στενά δρομάκια του.

Αν και ο οικισμός προϋπήρχε της Ενετοκρατίας, ισχυροποιήθηκε και αναδείχθηκε τότε με την κατασκευή ενός πλήθους εντυπωσιακών οικοδομημάτων.

Μεταξύ των πιο χαρακτηριστικών κτισμάτων εκείνης της περιόδου και οι δύο πύργοι που ακόμα στέκουν όρθιοι, καθώς φέρεται να υπήρχε και τρίτος που δεν διασώθηκε.

Αυτός ο τρίτος πύργος βρισκόταν στην πιο περίοπτη θέση του οικισμού, στη θέση στου Κουμνά και μάλλον ήταν και ο πρώτος που οικοδομήθηκε στο Μαρουλά.

Ίσως στη θέση αυτή να κατασκευάστηκε και η πρώτη καμινόβιγλα, πύργος δηλαδή με στόχο την κατόπτευση και δυνατότητα να ειδοποιεί με τη χρήση φωτιάς και καπνού για επερχόμενο κίνδυνο ή να μεταδίδει με τον τρόπο αυτό οδηγίες και μηνύματα. Τη νύχτα τα σήματα ήταν ορατά με τη λάμψη της φωτιάς, την ημέρα με τον πυκνό μαύρο καπνό που προκαλούσαν.

Η ανάγκη ανέγερσης πύργων

Μεταξύ των ετών 1562 και 1571, τα ρεθεμνιώτικα παράλια δέχτηκαν την καταστροφική μανία επιδρομέων. Αρχικά από το Ντραγούτ-Ρεΐς και στη συνέχεια από τον Αλγερινό Ουλούτς-Αλή.

Τότε ενδεχομένως οι Ενετοί να σκέφθηκαν πως  πέραν της πόλης του Ρεθύμνου, καλό θα ήταν να προστατεύσουν και τις περιουσίες των φεουδαρχών των γύρω αγροτικών περιοχών.

Έτσι άρχισαν να κατασκευάζουν πύργους στα παράλια και την ενδοχώρα.

Ο Μεγάλος Πύργος

Την εποχή εκείνη ή την αμέσως επόμενη, κτίστηκε στο Μαρουλά ο μεγάλος πύργος του, τα κτίρια και ο περίβολος γύρω απ’ αυτόν.

Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, ο Μητροπολίτης Κρήτης κ. Τιμόθεος Βενέρης, αναφερόμενος στο χωριό και ιδιαίτερα στον εξαιρετικής κατασκευής Πύργο του Μαρουλά έγραψε :

«Την προσοχή του διαβάτου προσελκύει ζωηρά ο Μαρουλάς, προσομοιάζων με συγκρότημα φρουριακόν, έχων εν μέσω καταφανέστατον, οχυρώτατον πύργον, αληθή φρουρόν της πόλεως Ρεθύμνης κατά τας Κρητικάς επαναστάσεις. Ορθούμενος επί της ακρωρείας προσβλέπει ατενώς προς το πολυτάραχον Κρητικόν πέλαγος, τίς οίδε οποίους και οποία γεγονότα αναμένων!».

Και ο Νικόστρατος Καλομενόπουλος στο έργο του «Τοπογραφία και οδοιπορικά της νήσου Κρήτης» , αναφερόμενος στον Μαρουλά γράφει ότι ο Μαρουλάς βρίσκεται «επί υψηλού λόφου με οχυρόν πύργον, εις ον οι Τούρκοι κατέφευγον κατά τας επαναστάσεις».

Χτισμένος με ισόδομη, λαξευτή λιθοδομή , ο Μεγάλος Πύργος του Μαρουλά αποτελεί το σήμα κατατεθέν του χωριού.

Η καθηγήτρια Όλγα Γκράτζιου υποστηρίζει ότι τέτοιες πυργόμορφες κατοικίες που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από την βορεινή παραλία του Ρεθύμνου, όπως αυτές του Μαρουλά με την εξαιρετική εποπτεία που τους παρέχει η θέση τους, «μπορούν να χρονολογηθούν πριν από τον 15ο αιώνα» , στα χρόνια δηλαδή της πρώιμης Ενετοκρατίας στην περιοχή.

Η αρχιτεκτονική του μεγάλου Πύργου του Μαρουλά και μια σειρά από στοιχεία όπως, η ποιότητα της τοιχοδομίας, τα κυκλικά παράθυρα, οι «ζεματίστρες» , τα κλουβιά-κυκλικοί πυργίσκοι στις γωνίες, οι εξωτερικές ξύλινες σκάλες που οδηγούσαν κατ’ ευθείαν στον όροφο και οι αναλογίες του κτιρίου, «συνηγορούν σε μια χρονολόγηση το αργότερο τον 16ο αιώνα».

Το συγκρότημα ανήκει στην κατηγορία μεσαιωνικών κτισμάτων με φρουριακή αρχιτεκτονική, που πολύ συχνά αποτελούσαν ταυτόχρονα και την κατοικία φεουδαρχών.

Ο Πύργος, όπως και το ελαιοτριβείο παραδίπλα, κατασκευάστηκε στα χρόνια της ενετικής κατοχής και πολύ πιθανόν να λειτούργησε αρχικά ως παρατηρητήριο του Κρητικού Πελάγους, εποπτεύων την ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου.

Διόλου απίθανο όμως, να σχεδιάστηκε και ν’ αποτέλεσε την φρουριακού τύπου, πυργοειδή οικία κάποιου ενετού ευγενή της ύστερης ενετοκρατίας .

Είναι δομημένος σε τρία επίπεδα (τριώροφος) και έχει ύψος 14 περίπου μέτρα. Ο Πύργος απέχει περίπου 7,5 χιλιόμετρα από το φρούριο της Φορτέτζας, ενώ από το υψηλότερο σημείο του έχει οπτική επαφή μ’ αυτό.

Κατά την Τουρκοκρατία, ο χώρος ενδέχεται να μετατράπηκε για κάποιο χρονικό διάστημα σε χώρο εκπαίδευσης στρατιωτών και χώρο στρατωνισμού.

Μετά το 1866, ο Πύργος συνέχισε να φιλοξενεί τουρκικό στρατό αλλά και φανατικούς Μουσουλμάνους, οι οποίοι κατά τις εξόδους τους απ’ αυτόν επιδίδονταν σε λεηλασίες και καταστροφές χριστιανικών περιουσιών στον Μαρουλά αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

Μετά την απελευθέρωση, ο Πύργος χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κατοικίας οικογενειών. Έπειτα απ’ την ολιγόχρονη παραμονή προσφυγικών οικογενειών σ’ αυτά τα κτίρια, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, εγκαταλείφθηκαν.

Μόνο το ισόγειο του Πύργου χρησιμοποιήθηκε για κάποιο διάστημα ως χώρος σταυλισμού ζώων, ενώ σταδιακά τα ξύλινα μέρη του άρχισαν να καταρρέουν.

Ενδεχομένως, εκτιμά ο Ηλίας Κοπανάκης, στη θέση που σήμερα υπάρχει το Δεσποτικό, 20 μέτρα βορειοανατολικά του μεγάλου Πύργου να υπήρχε και πυργοειδής κατοικία. Είναι χαρακτηριστική η πόρτα της εξωτερικής εισόδου του Δεσποτικού που μιμείται την είσοδο της Φορτέτζας, αλλά και η βάση στήριξης του σημερινού οικήματος (Δεσποτικό), που μας επιτρέπει να θεωρήσομε πολύ πιθανή την προγενέστερη ύπαρξη στην ίδια θέση υψηλότερου οικοδομήματος τύπου πύργου.

Σήμερα ο Μεγάλος Πύργος έχει περιέλθει στην κυριότητα του δήμου Ρεθύμνης και βρίσκεται στο στάδιο αποκατάστασής του από την 28η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ τα περιφερειακά κτίσματα ανήκουν σε ιδιώτη.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, και συγκεκριμένα τα έτη 1995-1996, ο δήμος Ρεθύμνου εξαγόρασε το οίκημα απ’ τους ιδιοκτήτες, πρόσφυγες απ’ τη Μικρά Ασία που με τις ανταλλαγές του 1924 είχαν λάβει ως κλήρο, και την επόμενη διετία 1997-1998 με συγχρηματοδότηση του ελληνικού κράτους και της ευρωπαϊκής ένωσης εκτελέστηκε η πρώτη φάση αποκατάστασής του.

Επίσης, πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης στην τοιχοποιία του κτιρίου, ενώ τοποθετήθηκαν και ξύλινα κουφώματα στα παράθυρα.

Ο χώρος του ελαιοτριβείου και των αυλών, δίπλα ακριβώς στον Πύργο,  παραμένει στην κατοχή ιδιωτών.

Καλό θα ήταν και αυτά βέβαια να εξαγοραστούν απ’ το δημόσιο καθώς αποτελούν μέρος της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς του Μαρουλά και θα ήταν παράταιρο να μη μπορεί ο κάθε επισκέπτης ν’ απολαμβάνει τη χάρη τους.

Να σημειώσουμε πως το σύνολο των χώρων του Πύργου και του ελαιοτριβείου με τις αυλές καταλαμβάνει μια έκταση περίπου 1450 τ.μ.

Η οργάνωση του Πύργου

Η οργάνωση του κτιριακού συγκροτήματος δεν είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, ενώ όλα τα κτίρια ανεγέρθησαν εκ θεμελίων χωρίς να ενσωματώνουν παλαιότερες φάσεις και χωρίς αξιοσημείωτες μετασκευές.

Η ύπαρξη οικοδομικών αρμών, πιστοποιεί ότι πρώτα κατασκευάστηκε ο Πύργος και έπειτα η «φάμπρικα» με τον τεράστιο περίβολό της.

Άγνωστο πότε, κατά πάσα πιθανότητα κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας ανεγέρθηκε ανατολικά του Πύργου μεγάλη διώροφη κατοικία. Η κατοικία αυτή ισοπεδώθηκε ολοκληρωτικά τη δεκαετία του 1960 και στη θέση της έχει δημιουργηθεί σήμερα μικρή πλατεία. 

Αναφορικά με τον πύργο αυτός αποτελείται από ισόγειο χώρο, πιθανόν αποκλειστικά για την αποθήκευση τροφίμων (λάδι, κρασί, αλεύρι κτλ.) ή και για τον σταυλισμό ζώων.

Πάνω απ’ το ισόγειο ακολουθούν δύο όροφοι στους οποίους η πρόσβαση γινόταν μέσω μιας ιδιότυπης κατασκευής, που περιελάμβανε πέτρινη αναβαθμίδα-κτίσμα, ξύλινη καταπακτή και ξύλινα μπαλκόνια.

Η είσοδος βρίσκεται στην νότια πλευρά του Πύργου και οδηγεί στον πρώτο όροφο. Η πρόσβαση στον δεύτερο όροφο του γινόταν με εσωτερική ξύλινη ανεμόσκαλα.

Πάνω απ’ την οροφή του δεύτερου ορόφου υπήρχε περίβολος ύψους περίπου 1,5 μέτρου με ορισμένο αριθμό πολεμίστρων για την περιφρούρηση και προστασία του οικήματος από επιδρομείς.

Το κτίσμα διαθέτει παράθυρα, τόσο ορθογώνιου όσο και κυκλικού σχήματος, σ’ όλες τις πλευρές του. Οι μεγάλες πλευρές του σε ανατολή και δύση διαθέτουν και τα περισσότερα ανοίγματα.

Ο Πύργος όμως πέραν της θέσεως του ως παρατηρητήριο της ευρύτερης περιοχής είχε τέτοια διάταξη στο χώρο και αρχιτεκτονική (θέση και μέγεθος ανοιγμάτων) που μπορούσε να εποπτεύσει άριστα όλους τους χώρους του ελαιοτριβείου και της εσωτερικής αυλής, με δυνατότητα να μπορεί κανείς απ’ το εσωτερικό του να ελέγχει ανά πάσα στιγμή τις εργασίες που γίνονταν εκεί.

Στην αυλή, εκτός από κάποια μικρά βοηθητικά κτίσματα, βρίσκεται μεγάλη υπόγεια δεξαμενή με υπερυψωμένο ορθογώνιο στόμιο, καθώς και μικρή ορθογώνια κατασκευή ύψους 1μ. περίπου, με λίθινη κλίμακα στη μία πλευρά της, που χρησίμευε για να ξεπεζεύουν οι αναβάτες απ’ τα υποζύγια.

Το σχήμα του ελαιοτριβείου είναι επίμηκες, ακανόνιστο, πεντάπλευρο με τη μεγάλη παρειά των 30 μέτρων περίπου, να είναι στραμμένη προς βορρά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στενά περάσματα που δημιουργούνται μεταξύ των κτιρίων του Πύργου, του μύλου που επίσης συναντάμε πίσω από τον Πύργο, και της μεγάλης αυλής, και τα οποία βοηθούσαν στην επικοινωνία των διαφόρων χώρων του συγκροτήματος, οι οποίοι σημειωτέον βρίσκονταν σε διαφορετική υψομετρική στάθμη, με τον Πύργο να είναι θεμελιωμένος χαμηλότερα.

Ο Μεγάλος Πύργος, δίπλα του μια τεράστια αυλή και το ελαιοτριβείο της ίδιας περιόδου

Ο μικρός Πύργος

Ο μικρός Πύργος βρίσκεται στα ανατολικά του Μαρουλά, στο δρόμο που οδηγεί προς τη Βρύση του.

Δυστυχώς αυτός ακόμα παραμένει σε ερειπώδη κατάσταση με κάποιες παρεμβάσεις από τους ιδιώτες, στην κατοχή των οποίων ανήκει, για να μην καταρρεύσει.Μετά την αποχώρηση των Ενετών από την Κρήτη ο μικρός Πύργος πέρασε στα χέρια Οθωμανών.

Κάπου στις αρχές του 20^ου αιώνα το κτίσμα του αγοράστηκε, από τον τελευταίο μουσουλμάνο ιδιοκτήτη του, από τον Μακεδονομάχο Στέλιο Ανωμεριανάκη. Εκείνος το μετέτρεψε σε κατοικία κι εκεί έζησε η οικογένεια του μέχρι τη δεκαετία του 1950. Από τη δεκαετία του 1960 κι έπειτα έπαψε να κατοικείται και σταδιακά ερείπωσε.

 

Μέχρι πριν κάποιες δεκαετίες υπήρχε ακόμη το «διαβατικό» του το οποίο αποτελούσε ουσιαστικά την ανατολική πύλη εισόδου στον οικισμό. Πάνω από την σήραγγα του, μήκους δέκα περίπου μέτρων, υπήρχε δώμα, με στεγασμένες κάμερες και με παράθυρα προς τις δύο πλευρές του δρόμου. Εκεί θυμάται ο Ηλίας Κοπανάκης είχε την κουζίνα της η γιαγιά του.

Το διαβατικό του μικρού Πύργου του Μαρουλά χρονολογείται από την ύστερη ενετική περίοδο ή, το πιθανότερο, από την πρώιμη οθωμανική περίοδο αν κρίνουμε από την καμπύλη του τόξου του.

Ωστόσο τυπικά, η όλη κατασκευή αποτελεί συνέχιση της βενετσιάνικης παράδοσης του sotto portico , που χρησίμευε στον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα των ενοίκων.

Δείτε επίσης:

Το Δεσποτικό του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη στο Μαρουλά Ρεθύμνου και η ιστορία του

(Οι πληροφορίες για τους πύργους αντλήθηκαν από το βιβλίο "Μαρουλάς Ρεθύμνου-Αναψηλάφηση μιας μακραίωνης πορείας στον χρόνο", του Ηλία Ν. Κοπανάκη, Ρέθυμνο 2011)