Ο σημαντικός αρχαίος οικισμός στην Κεφάλα Αστριτσίου-Δεν έχει αποκαλύψει όλα τα μυστικά του

Έξω από τον οικισμό του Αστριτσίου, στο Δήμο Αρχανών Αστερουσίων, βρίσκεται το ύψωμα που οι ντόπιοι ονομάζουν Κεφάλα. Από εκεί η θέα είναι μοναδική καθώς μπορεί κανείς να δει ολόκληρη τη νότια Πεδιάδα, περιοχές του Μονοφατσίου και του Τεμένους ακόμα και την αγέρωχη Δίκτη στο Λασίθι.

Στην Κεφάλα αποκαλύφθηκε πριν από κάμποσες δεκαετίες ένας σημαντικός αρχαιολογικός χώρος ο οποίος με τη σειρά του έφερε με ΦΕΚ, το 1981, την κήρυξη του ως τέτοιου προκειμένου να προστατευθεί.

Όπως επισημαίνεται στο σχετικό ΦΕΚ: "Κηρύσσουμε την περιοχή "Κεφάλα" Αστριτσίου Ν. Ηρακλείου, ως αρχαιολογικό χώρο, για την αποτελεσματικότερη προστασία του σημαντικού αρχαίου οικισμού που αποκαλύφθηκε εκεί και που ανάγεται στους αρχαϊκούς, κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους, με ενδείξεις και πρωϊμότερης κατοίκησης.

Τα όρια προστασίας καθορίζονται ως εξής:

1. Δυτικό όριο η πορεία του ρέματος από τη θέση "Μούντρηδες" στη θέση "Περιβόλια", μέχρι τη συμβολή με το χείμαρο "Λιγαριά".

2. Ανατολικό όριο η πορεία του χειμάρου "Λιγαριά".

3. Νότιο όριο η γραμμή που διέρχεται από το υψομετρικό σημείο 402,10 του υψώματος "Κεφάλι", το υψομετρικό σημείο 403, 20 του υψώματος "Κουλουρού", ακολουθεί την πορεία του αγροτικού δρόμου και καταλήγει στον χείμαρο "Λιγαριά".

4. Βόρειο όριο είναι το σημείο συμβολής των δύο χειμάρων".

Τα ευρήματα

Οι αρχαιολόγοι αλλά και ιδιώτες βρήκαν στην Κεφάλα σημαντικά ευρήματα, κάποια εκ των οποίων παρουσιάζονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου.

Μεταξύ των άλλων θησαυρών που έκρυβε στα σπλάχνα της η Κεφάλα ήταν ένα ακέφαλο, και χωρίς τα κάτω άκρα, άγαλμα γυναίκας που κρατά ασπίδα και εικάζεται πως αναπαραστούσε τη Θεά Αθηνά. Επίσης βρέθηκε ένα άγαλμα κούρου σε καλή κατάσταση, παρότι η μορφή εμφανιζόταν από τη μέση κι επάνω. Οι αρχαιολόγοι το χρονολόγησαν περί του 725 π.Χ.

Στα πλούσια ευρήματα της Κεφάλας και της ευρύτερης περιοχής της πολλοί σφραγιδόλιθοι, δεκάδες νομίσματα, ένα όμορφο μυροδοχείο, πήλινα ειδώλια, κομμάτια πιθαριού με ανάγλυφες παραστάσεις αλόγου.

Στη θέση Βορνό, προς την πλευρά του γκρεμού, εντοπίστηκε μια λαξευτή σκάλα που προφανώς οδηγούσε σε παρακείμενη πηγή ενώ στη θέση Άγιος Νικόλαος, κοντά στις πηγές του Αστριτσίου, εντοπίστηκε κι ένα περίτεχνης κατασκευής Νυμφαίο, μάλλον αρχαϊκής ή ελληνιστικής περιόδου.

Οι διαφωνίες για την ονομασία

Ο γεωγράφος Στράβωνας είχε τοποθετήσει στο Αστρίτσι, όπως και ο Άγγλος περιηγητής Pashley, την αρχαία πόλη Λύκαστο, εκτίμηση όμως που μεταγενέστερα θεωρήθηκε λανθασμένη.

Ο αρχαίος συγγραφέας Πολύβιος καθώς και μεταγενέστερα συγγράμματα έκαναν λόγο για ύπαρξη στην περιοχή της αρχαίας πόλης Διατόνιο, η οποία όμως, όπως αποδείχθηκε, μάλλον βρισκόταν κοντά στα Αϊτάνια.

Το καλοκαίρι του 1957 επισκέφθηκε το Αστρίτσι και είδε τα σημεία με τις αρχαιότητες ο Γάλλος καθηγητής Paul Faure. Εκείνος έκανε λόγο για την αρχαία Τριτωνία ή Τριτόνιον υποστηρίζοντας πως ο Πολύβιος είχε γράψει για την πόλη Τριτωνία όπου υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Ποσειδώνα. Αφού λοιπόν στο Αστρίτσι είχαν βρεθεί πήλινα αγγεία με παραστάσεις αλόγων, που το άλογο ήταν το σύμβολο του Ποσειδώνα, η Τριτωνία ήταν εκεί. Συμπλήρωσε τη θεωρία του λέγοντας πως ο ποταμός Τρίτωνας πήγαζε από το Αστρίτσι κι άλλη πόλη δεν υπήρχε εκεί κοντά οπότε η αρχαία πόλη της Κεφάλας ήταν η Τριτωνία.

Με τη θεωρία του βέβαια διαφώνησαν οι έλληνες αρχαιολόγοι όμως δεν έδωσαν κάποια διαφορετική εκτίμηση που να αντικρούει εκείνη του Paul Faure ενώ η κοινωνία του Αστριτσίου όχι μόνο την έκανε δεκτή αλλά την έβαλε για τα καλά στη ζωή της. Σήμερα στην Κεφάλα σχεδόν τίποτα δεν θυμίζει τη σημαντική πόλη που υπήρχε κατά την αρχαιότητα. Κάποιοι σωροί με πέτρες, όστρακα, και λίγες λαξευμένες πέτρες ανάμεσα στη χαμηλή βλάστηση και τις καλλιέργειες είναι οι μοναδικοί μάρτυρες του παρελθόντος της περιοχής. Να σημειώσουμε πως συστηματική ανασκαφή δεν έχει πραγματοποιηθεί.

(Πληροφορίες αντλήθηκαν από την έκδοση "Το Αστρίτσι, 1898-2008" του Μιχαήλ Εμμ. Αλεξάκη).