Στα Κάτω Καλέσσα, σε μια μικρή πλατεία, κι έχοντας γύρω του τα περισσότερα παλιά αρχοντικά του οικισμού, βρίσκεται ο ναός της Παναγίας της Ευαγγελίστριας .
Είναι το καμάρι των Κάτω Καλεσσών κι ένας από τους παλαιότερους
σωζόμενους ναούς του οικισμού.
Πρώτη αναφορά στην Παναγία Ευαγγελίστρια έχουμε στις αρχές
του 13ου αιώνα πράγμα που πρακτικά σημαίνει πως ενδεχομένως να ήταν
κτισμένη σε προγενέστερο χρόνο.
Η αρχιτεκτονική του ναού πάντως αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της Ενετοκρατίας.Είναι μονόχωρος και καμαροσκεπής ενώ κατά το παρελθόν φέρεται να υπήρξε ξυλόστεγος.
Σημαντικές ζημιές υπέστη το 1866 κατά την επανάσταση των
Κρητικών ενάντια στους Οθωμανούς, με τους τελευταίους να τη λεηλατούν.
Οι πιστοί κάτοικοι του χωριού φρόντισαν αμέσως μετά να
αποκαταστήσουν τις ζημιές δίνοντας στο ναό τη μορφή που έχει σήμερα.
Βέβαια υπήρξαν κι άλλες ανακαινιστικές προσπάθειες που
αλλοίωσαν χαρακτηριστικά της μέχρι που το 2008-2009 έγινε μια σοβαρή προσπάθεια
ανάδειξης του κτίσματος, με καθαίρεση των εξωτερικών σοβάδων ώστε να φανεί η
πέτρα με την οποία είχε οικοδομηθεί.
Τότε φάνηκαν και τα πινάκια που βλέπουμε στο δυτικό τοίχο, πάνω από την είσοδο. Μόνο το μεγάλο πινάκιο στο κέντρο αποτελεί προσθήκη
εκείνης της περιόδου (το πιάτο είναι πολύ παλιό κι έγινε δωρεά από κάτοικο των
Καλεσσών) για να καλυφθεί το κενό που υπήρχε. Τότε ανάμεσα στα μπάζα βρέθηκε
και ο πέτρινος σταυρός που έχει τοποθετηθεί πάνω από το ιερό. Ήταν σπασμένος σε
οκτώ κομμάτια όμως κατάφεραν να τα ενώσουν και να βρει τη θέση του ξανά.
Το καμπαναριό
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση του καμπαναριού που κατασκευάστηκε σε μεταγενέστερο χρόνο από το αρχικό κτίσμα. Όπως μας είπε ο εφημέριος των Κάτω Καλεσσών, π. Μιχαήλ Χατζάκης, δεν αποκλείεται αρχικά η καμπάνα να ήταν τοποθετημένη σε μεγάλο πεύκο που υπήρχε στην αυλή του ναού και σήμερα δεν υφίσταται.
Στη συνέχεια πρέπει να κτίστηκε καμπαναριό που για άγνωστο λόγο γκρεμίστηκε με μέρος των λίθων του να έχει εντοιχιστεί στο παλιό δημοτικό σχολείο του χωριού. Το καμπαναριό που βλέπουμε σήμερα κατασκευάστηκε από πέτρες που αναζητήθηκαν ακόμα και από το νεκροταφείο του οικισμού. Μάλιστα αν το κοιτάξει κάποιος προσεκτικά θα δει νεκρικές επιγραφές και λιθανάγλυφα που είχαν αφαιρεθεί από τάφους κι έγιναν υλικό σε δεύτερη χρήση για το καμπαναριό.
Το εσωτερικό της εκκλησίας
Στο εσωτερικό του ευρύχωρου ναού δεσπόζει το εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις ωραίες λεπτομέρειες στο χρώμα του ξύλου και του χρυσού.
Οι δεσποτικές εικόνες του τέμπλου ακολουθούν τη φιλοσοφία των αγιογραφικών κανόνων του 11ου αιώνα. Οι μορφές στην παράσταση του Ευαγγελισμού, του Παντοκράτορα και της βρεφοκρατούσας Παναγίας διακρίνονται για τη χρωματική τους αρμονία εκπέμποντας ευγένεια. Στη βάση του τέμπλου εικόνες από την Παλαιά Διαθήκη συμπληρώνουν την ωραία εικόνα του.
Θρύλοι και παραδόσεις
Οι θρύλοι και οι παραδόσεις που συνδέονται με το συγκεκριμένο ναό είναι πολλοί, όπως και τα θαύματα που μαρτυρούνται στη χάρη της Παναγίας.
Μεταξύ αυτών και ένα γεγονός που συνέβη κατά την Τουρκοκρατία. Λέγεται πως τότε, σε μια επιδρομή των Οθωμανών ένας κάτοικος από τα Καλέσσα έτρεξε και πήρε, για να σώσει, την εικόνα της Ευαγγελίστριας κατευθυνόμενος προς τον Κρουσανιώτικο Λαγγό.
Όπως έτρεχε κι ενώ είχε περάσει το Δημοτικό Σχολείο, ακριβώς πάνω στο καλντερίμι, ένας Οθωμανός τον χτύπησε πισώπλατα με το ντουφέκι του και τον σκότωσε. Η εικόνα που κρατούσε στα χέρια του γλίστρησε και έπεσε σ' ένα παρακείμενο βάτο.
Οι υπόλοιποι που δεν ήξεραν τι είχε συμβεί, πήραν τον συγχωριανό τους τον έθαψαν αλλά δεν αναζήτησαν στο σημείο την εικόνα. Πέρασε καιρός και κάποιοι πιστοί άρχισαν να βλέπουν απ’ αυτό το βάτο να βγαίνει ένα φως. Δεν ήξεραν πώς να το εξηγήσουν με το φαινόμενο μάλλον να τους είχε προκαλέσει τρόμο. Έτσι έπεισαν κάποιους τολμηρούς να πάνε και να κάψουν το βάτο.
Εκείνοι έβαλαν φωτιά και ο βάτος έγινε στάχτη, όμως το ίδιο δεν συνέβη με την εικόνα της Παναγίας που έμεινε ακέραιη. Συγκινημένοι για την αποκάλυψη αυτή οι κάτοικοι την πήραν και με δοξολογίες την τοποθέτησαν ξανά στη θέση της.
Βέβαια εδώ η παράδοση μας μπερδεύει λίγο καθώς φέρεται η εικόνα εκείνη σήμερα να μην βρίσκεται στο ναό των Κάτω Καλεσσών αλλά σε ναό της Ικαρίας, όπου άγνωστο πως μεταφέρθηκε.
Την εικόνα αυτή στην Ικαρία έχουν δει πιστοί αλλά και ιερείς της περιοχής και επιβεβαιώνουν το πρώτο σκέλος της ιστορίας με την καύση του βάτου καθώς πράγματι φέρει σημάδια καψίματος στην άκρη της.
Κατά μια άλλη εκδοχή η εικόνα της Ευαγγελίστριας αλλά και άλλες παλιές εικόνες του αρχικού ναού κρύφτηκαν στο σπήλαιο του Σάρχου και παραμένουν εκεί μέσα κρυμμένες μέχρι και σήμερα.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι Οθωμανοί που ζούσαν στην περιοχή, επί Τουρκοκρατίας, έτρεφαν σεβασμό για το ναό της Παναγίας και μάλιστα είχε συμβεί ένα θαύμα και είχε σωθεί με παράκληση στην Ευαγγελίστρια ένα από τα παιδιά του τοπικού Αγά.
Ο ναός της Ευαγγελίστριας πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 25 Μαρτίου αλλά και στις 15 Αυγούστου οπότε ψάλλονται τα εγκώμια της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και γίνεται περιφορά του επιταφίου της γύρω από το προαύλιο. Εκτός αυτών όμως των δυο ημερομηνιών, ανά διαστήματα, ο ιερέας της ενορίας τελεί εκεί Θείες Λειτουργίες καθώς οι πιστοί νιώθουν την ανάγκη να βρίσκονται κοντά στην Ευαγγελίστρια τους.
(Τις πληροφορίες για το ναό μας διέθεσε ο εφημέριος των Κάτω Καλεσσών π. Μιχάλη Χατζάκης)
Η Ελένη Βασιλάκη είναι δημοσιογράφος. Έχει εργαστεί από το 1995 μέχρι σήμερα σε εφημερίδες και ραδιοφωνικούς σταθμούς του Ηρακλείου συνεργαζόμενη παράλληλα με ΜΜΕ στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης με master στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων ενώ μιλά Αγγλικά και Ιταλικά. Λατρεύει τα ταξίδια και τις εκδρομές, τις πεζοπορίες στη φύση και τη γνωριμία με τον τόπο της και τους ανθρώπους του.