Η Ιερά Μονή Παναγίας Εξακουστής στις Μάλλες Ιεράπετρας και ο Όσιος Χατζή-Ανανίας

Η Ιερά Μονή Παναγίας Εξακουστής βρίσκεται στις Μάλλες Ιεράπετρας σε μια περιοχή κατάφυτη από δέντρα, περιτριγυρισμένη από βουνά.

Ο ακριβής χρόνος ίδρυσης της δεν είναι γνωστός καθώς κατά τις επαναστάσεις καταστράφηκαν οι γραπτές μαρτυρίες.

Τα λιγοστά στοιχεία που διασώθηκαν μέχρι σήμερα αποκαλύπτουν, ότι η Εξακουστή ήταν σημείο ορθόδοξης λατρείας από πολύ παλιά, αν λάβουμε υπ’ όψη μας, ότι πολύ κοντά βρισκόταν η διαλυμένη σήμερα Μονή Παναγίας Αρμού.

Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση υπήρχε στη σημερινή θέση της Μονής κάποιο παλιό μοναστήρι που πιθανότατα καταστράφηκε εκ θεμελίων από τους Τούρκους κατακτητές, οι οποίοι έκαψαν τα πάντα, ακόμη και το αρχείο της.

Απέμεινε μόνο ένα μικρό φυσικό σπήλαιο, πρόχειρα διασκευασμένο σε Ναό, το γνωστό παρεκκλήσιο της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, στο οποίο σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γάλλου καθηγητή αρχαιολογίας Paule Faure, βρέθηκε εικόνα κατά τον 19ο αιώνα.

Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, κατά την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας, οι συνθήκες διαβιώσεως των ορθοδόξων Κρητικών άρχισαν να βελτιώνονται, ιδιαίτερα δε μετά την υπογραφή του «χάτι-ι-χουμαγιούν» το 1856, τότε λοιπόν ιδρύθηκε και η Μονή Εξακουστής.

Ο κατά κόσμον Αντώνιος Μπαρμπεράκης από τις Μαλλες Ιεράπετρας έμελλε να σηματοδοτήσει την νέα περίοδο του Μοναστηριού.

Ο Αντώνιος εκάρη Μοναχός στη Μονή Καψά από τον Όσιο Ιωσήφ τον Γεροντογιάννη, ο οποίος του έδωσε το όνομα Ανανίας.

Μετά την κοίμηση του Όσιου Ιωσήφ μετέβη στα Ιεροσόλυμα και επέστρεψε το 1877 στη γενέτειρά του για να εγκατασταθεί στο ερειπωμένο Μοναστήρι της Εξακουστής, όπου υπήρχαν μόνο υπολείμματα κελλιών και ένας μικρός φυσικός σπηλαιώδης ναός, που θεωρείτο αχειροποίητος και θεόκτιστος.

Στο βάθος του σπηλαίου αυτού, που βρίσκεται στον περίβολο της Μονής, πίσω από την Αγία Τράπεζα, σώζεται μέχρι σήμερα άνοιγμα που προχωρεί σε βάθος. Σύμφωνα με την παράδοση μέσα σ’ αυτό βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας, την οποία μετέφεραν στο κεντρικό ναό, αλλά εξαφανιζόταν τη νύκτα και βρισκόταν πάλι την επομένη ημέρα στην κρύπτη της. Αυτό γινόταν για πολλές ημέρες μέχρι που εξαφανίστηκε τελείως. Η ίδια παράδοση μαρτυρεί ότι η εικόνα κρύφθηκε μέσα στο βάθος της οπής του σπηλαίου και δεν ξαναπαρουσιάστηκε, παρά μόνο σε ελάχιστα άτομα με αγαθή ψυχή.

Ο σπηλαιώδης ναός

Ο Όσιος Χατζη Ανανίας και η ανακαίνιση της Μονής

Ο Χατζη-Ανανίας, γεννήθηκε το 1837 στις Μάλλες Ιεράπετρας από απλούς, φτωχούς αλλά θεοσεβείς γονείς. Δεν έμαθε γράμματα, αλλά από μικρός επιθυμούσε να περιβληθεί το αγγελικό σχήμα. Δεν έφαγε ποτέ κρέας, ψάρι και τυροκομικά. Μόνο τα Σαββατοκύριακα και τις μεγάλες εορτές έτρωγε λάδι και το Πάσχα κατέλυε οστρακοειδή, σουπιές και καλαμάρια. Ήταν πάντοτε ξυπόλυτος και ντυμένος κατάσαρκα με τρίχινα και χοντρά ράσα ενώ για κρεβάτι του είχε το δέρμα ενός ζώου, συνήθως προβάτου, και μαξιλάρι του μία κακόβολη πέτρα.

Έτσι, σε ηλικία μόλις 14 ετών εγκατέλειψε το πατρικό του σπίτι και κατέφυγε στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Καψά Σητείας, όπου εκάρη Μοναχός και υπήρξε μαθητής του Οσίου Ιωσήφ του Γεροντογιάννη. Μετά το θάνατο του Οσίου Ιωσήφ, το 1870, εξελέγη Ηγούμενος της Μονής, αλλά κάποιες συκοφαντίες τον ανάγκασαν αργότερα να καταφύγει στα Ιεροσόλυμα. Επειδή έμεινε στους Αγίους Τόπους, όπου είχε πάει να προσκυνήσει, φέρει τον τίτλο του Χατζή, που στα αραβικά σημαίνει προσκυνητής.

Το ζωντάνεμα της Εξακουστής

Ο νόστος και η αγάπη του για την πατρίδα τον έφεραν πίσω στις Μάλλες το 1877, όπου κατέφυγε στην Εξακουστή και επιδόθηκε στο ανακαινιστικό έργο της Μονής.

Ο Χατζη-Ανανίας ανακαίνισε το σπηλαιώδη ναό και ανοικοδόμησε τον παλαιό ναό, τον οποίο και μετέτρεψε σε καθολικό της νεοσύστατης Μονής.

Η αποπεράτωση των εργασιών έγινε πέντε χρόνια μετά και αναφέρεται σε επιγραφή που σώζεται στη βάση του κωδωνοστασίου του Ναού: «ΤΗ 21η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1882 / ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΕΞΑΚΟΥΣΤΗΣ / ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΣΟΥ ΑΝΑΝΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ / ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΕΙΑΣ ΑΥΤΟΥ».

Ο Ναός είναι μονόχωρος και καμαροσκέπαστος. Οι εικόνες του τέμπλου είναι φιλοτεχνημένες από τον σπουδαίο Ηρακλειώτη Αγιογράφο Ευάγγελο Μαρκογιαννάκη στα τέλη του 19ου αιώνα.

Όμως δεξιά και αριστερά του τέμπλου βρίσκονται εντοιχισμένες δύο παλιές εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας και του Τιμίου Προδρόμου, ενώ παλιός είναι και ο Δεσποτικός Θρόνος.

Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο εξαιρετικής τέχνης, έργο των περίφημων ξυλογλυπτών (νιταδόρων) της περιοχής του Οροπεδίου Λασιθίου.

Το μικρό σπήλαιο

Στη νότια πλευρά του περιβόλου και σε μικρή απόσταση υπάρχει βράχος. Στη βάση του υπάρχει μικρός σπηλαιώδης ναός αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση του Κυρίου.

Αρχικά ήταν μικρό φυσικό σπήλαιο, το οποίο διαμορφώθηκε πρόχειρα σε ναΰδριο και γι’ αυτό θεωρείται αχειροποίητος ή θεόκτιστος ναός. Εκεί ανακαλύφθηκε η εικόνα της Θεοτόκου.

Αργότερα καλύφθηκε με τοίχο η δυτική πλευρά του σπηλαίου και κλείσθηκε με πόρτα, ενώ σοβατίσθηκε το εσωτερικό του και κατασκευάσθηκε μικρό τέμπλο. Το Θυσιαστήριο του είναι φυσικός βράχος.

Σύμφωνα με την παράδοση το ναΰδριο αυτό δεν υπήρχε, αλλά σωζόταν απλά μικρό φυσικό σπήλαιο. Σ’ αυτό αναγκάσθηκε να καταφύγει μικρό παιδί ο Αντώνιος Μπαρμπεράκης, ο μετέπειτα Μοναχός Χατζη-Ανανίας, μία μέρα του χειμώνα που έβοσκε εκεί κοντά τα ζώα της οικογένειας του για να προφυλαχθεί από τη βροχή και αποκοιμήθηκε.

Τότε είδε στο όνειρό του την Παναγία, η οποία του είπε ότι είναι εκεί και να ερευνήσει να βρει την εικόνα της. Το παιδί ξύπνησε φοβισμένο και έφυγε. Το ίδιο όνειρο είδε και την επόμενη μέρα όταν αναγκάστηκε και πάλι να καταφύγει στο σπήλαιο λόγω βροχής.

Όταν ξύπνησε ερεύνησε στο βάθος του σπηλαίου και ανακάλυψε μία εικόνα της Παναγίας, την οποία μετέφερε το βράδυ στο πατρικό σπίτι του. Ο πατέρας του Αντωνίου φοβήθηκε να κρατήσει την εικόνα στο σπίτι του, επειδή θεωρούσε ανάξιο και ακατάλληλο τον χώρο αυτό για την Παναγία. Έτσι παρήγγειλε στο γιό του να επιστρέψει την εικόνα στον τόπο που την βρήκε. Από τότε ο μικρός Αντώνιος πήγαινε καθημερινά στο χώρο αυτό και άναβε καντήλι μπροστά στην εικόνα. Αργότερα μαζί με τον πατέρα του διαμόρφωσαν εκείνο το σπήλαιο σε Ναΰδριο.

Το 1881 η Μονή αριθμούσε οκτώ μοναχούς και δύο λαϊκούς κατοίκους. Ηγούμενος της Μονής παρέμεινε ως το 1895 ο Χατζή-Ανανίας, ο οποίος προσπάθησε με τα πλούσια διοικητικά του χαρίσματα να αποκτήσει το μοναστήρι πόρους για να μπορέσει να επιβιώσει.

Η σπουδαία πορεία του Μοναστηριού διακόπηκε με το ξεκίνημα του 20ου αιώνα, αφού η Μονή κρίθηκε διαλυτέα σύμφωνα με τον Καταστατικό Νομό της Κρητικής Πολιτείας. Όμως το 1903 η Μονή επανασυστάθηκε και ο Χατζή-Ανανίας με όλη την αδελφότητα των μοναχών επανήλθαν στον αγαπημένο τους τόπο, την Μονή της μετανοίας τους.

Λίγα χρόνια αργότερα, ο ίδιος ο Ηγούμενος Ανανίας εκοιμήθη τη νύκτα του Πάσχα, στις 22 Απριλίου του 1907, την ώρα μάλιστα της τελετής της Αναστάσεως.

Στη συνείδηση όσων τον γνώρισαν από κοντά είναι ένας άγιος, που η φήμη του φτάνει ως τις μέρες μας και διατηρείται ζωντανή στους κατοίκους της περιοχής Ιεράπετρας και Βιάννου. Εκτός από το χάρισμα της ιάσεως ασθενών ήταν προικισμένος από τον Θεό και με το προορατικό χάρισμα, με το οποίο βοήθησε πολλούς πιστούς.

Όπως ήταν αναμενόμενο μετά τον θάνατο του Οσίου Ανανία η Μονή γνωρίζει περίοδο παρακμής, αφού ο βασικός πόλος έλξης των προσκυνητών δεν βρίσκεται πια στη ζωή.

Το 1920 αριθμούσε μόλις τέσσερις μοναχούς, ενώ το 1935 η Μονή κρίθηκε διαλυτέα και άρχισε η ερήμωσή της. Ο Οργανισμός Διαχειρίσης Εκκλησιαστικής Περιουσίας πούλησε στην τότε Κοινότητα Μαλλών όσα κτήματα είχαν απομείνει.

Κατά το διάστημα της Γερμανοϊταλικής Κατοχής τα κελλιά της λεηλατήθηκαν και ερημώθηκαν. Καταστράφηκαν το παρεκκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, αλλά και το Καθολικό της Μονής όπως και το κελλί του Ιερομονάχου π. Ιωακείμ Χατζάκη, που πήγαινε τακτικά για να λειτουργεί στο Μοναστήρι από την Ενορία της γενέτειράς του, τις Μάλλες, όπου υπηρετούσε.

Η Μονή κατά τους νεώτερους χρόνους

Η νέα περίοδος λειτουργίας της Μονής αρχίζει το 1961 οπότε βγαίνει από τον κατάλογο των διαλυτέων.

Στις 13 Αυγούστου 1963 ηγούμενος ανέλαβε ο εκ Μαλλών καταγόμενος, και έως τότε Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Τοπλού Σητείας, Αρχιμ. Ιωαννίκιος Ανδρουλάκης, ο οποίος και σήκωσε το βάρος της αναστηλώσης της Εξακουστής.

Ο Αρχιμ. Ιωαννίκιος παρέμεινε στη Μονή μέχρι το 1976, όταν ο μακαριστός Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Φιλόθεος ο Β΄ Βουζουνεράκης με απόφασή του μετέτρεψε τη μέχρι τότε ανδρική Μονή σε Γυναικεία και εγκατέστησε από την Ιερά Μονή Κορώνης της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφαρσάλων γυναικεία αδελφότητα με πρώτη Ηγουμένη την Μοναχή Φεβρωνία Μοναχή. Σήμερα στην Εξακουστή συναντάμε τρείς Μοναχές με Ηγουμένη την Μοναχή Ολυμπιάδα.

Οι Μοναχές μετά την εγκατάστασή τους ολοκλήρωσαν το ανακαινιστικό έργο που είχε ξεκινήσει και η Μονή απόκτησε την εικόνα που βλέπουμε σήμερα.

Η Μονή Εξακουστής πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου το Γενέσιο της Θεοτόκου ενώ εορτάζεται και ο Όσιος Χατζη-Ανανίας στις 22 Απριλίου.

(Πληροφορίες αντλήθηκαν από την ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας)