Το Φρούριο Ιτζεδίν, περισσότερο γνωστό στη σύγχρονη εποχή ως Φυλακές Ιτζεδίν, στο Καλάμι Χανίων, κουβαλά μια μεγάλη και πικρή ιστορία.

Ως Φρούριο, χαρακτηρισμένο στις μέρες μας ιστορικό διατηρητέο μνημείο, χτίστηκε το 1872 από τον Ρεούφ Πασά, στην ίδια θέση όπου το 1646 οι Οθωμανοί, εκδιώκοντας τους Ενετούς, είχαν κατασκευάσει Πύργο.

Αποτελούσε το κυριότερο αμυντικό έργο του εκεί λιμανιού και πήρε το όνομα του από τον πρωτότοκο γιό του Σουλτάνου, Αβδούλ Αζιζ Ιτζεδίν.

Στη βόρεια πλευρά του είχαν τοποθετηθεί 12 πυροβόλα για να μπορούν να ελέγχουν και να αντιμετωπίζουν τον εχθρό από τη θάλασσα ενώ η κατασκευή του ήταν ισχυρή σε τέτοιο βαθμό που κατά την εξέγερση ενάντια στους Οθωμανούς, το Φεβρουάριο του 1878, 2.000 Κρήτες επαναστάτες του επιτέθηκαν, χωρίς να καταφέρουν να το καταλάβουν.

Επί Κρητικής Πολιτείας, το κτίσμα υπέστη παρεμβάσεις. Προστέθηκε ο όροφος και φτιάχτηκε ο εξωτερικός μαντρότοιχος. Ήταν πλέον έτοιμος ο χώρος για να λειτουργήσει ως φυλακή.

Στην αρχή φυλακίζονται στο Ιτζεδίν βαρυποινίτες του κοινού ποινικού δικαίου. Όμως στη συνέχεια, όταν τα πολιτικά πάθη φούντωσαν, μετατράπηκε σε φυλακή πολιτικών κρατουμένων. Και ο Ελευθέριος Βενιζέλος εξέτισε εκεί ποινή 15 ημερών, μετά από μήνυση του Μητροπολίτη Κρήτης, οπαδού του πρίγκιπα Γεωργίου, επί εξυβρίσει.

Όταν ωστόσο ψηφίστηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου ο νόμος «περί μέτρων προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» ή αλλιώς το περίφημο «Ιδιώνυμο», σαράντα πολιτικοί κρατούμενοι φυλακίστηκαν στο Ιτζεδίν, εξαιτίας αυτού του νόμου,κατά την περίοδο 1930-1931.

Κατά τη δικτατορία του Παγκάλου φυλακίστηκαν στα ανήλιαγα κελιά τους πλείστοι πολιτικοί αντιφρονούντες ενώ μετά τη πτώση της δικτατορίας, φυλακίστηκε και ο ίδιος ο Πάγκαλος στο Ιτζεδίν για δύο χρόνια.

Στη Γερμανική κατοχή το Φρούριο χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας από τους Γερμανούς και πάλι επέστρεψε ως φυλακή το 1948, όταν μεταφέρθηκαν στο χώρο του 105 πολιτικοί κρατούμενοι από τη Γυάρο, που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Ακολούθησαν κι άλλοι κρατούμενοι από άλλες φυλακές, μέχρι που το Ιτζεδίν μετρούσε 350 με 400 άτομα.

Τις επόμενες δεκαετίες στα μπουντρούμια των «Εγκληματικών Φυλακών Καλαμίου», όπως μετονομάστηκαν οι φυλακές του Ιτζεδίν, ξεκίνησε μια μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα που συνοδεύτηκε από την προσπάθεια οι αναλφάβητοι φυλακισμένοι να διδαχθούν γραφή και ανάγνωση.

Τότε οι βαρυποινίτες έκτισαν, στο νότιο τμήμα του Φρουρίου, το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ελευθερίου στο οποίο αγιογράφησαν τις εικόνες, έφτιαξαν το τέμπλο, τους πολυελαίους και τα φωτιστικά. Ήταν ο Άγιος Ελευθερωτής τους και γι αυτό επιλέχθηκε ο ναός να αφιερωθεί σ’ εκείνον.

Οι συνθήκες παραμονής των κρατουμένων και αυτή την περίοδο στις φυλακές Ιτζεδίν ήταν άθλιες. Τα μπουντρούμια σκοτεινά, το φαγητό και το νερό, ελάχιστο και κακής ποιότητας. Η απομόνωση μια καθημερινότητα, όπως επίσης οι εκβιασμοί, οι απειλές οι στερήσεις επισκεπτηρίων και αλληλογραφίας.

Όσοι είχαν καταδικαστεί σε θάνατο εκτελούνταν στον χώρο όπου σήμερα βρίσκεται το νεκροταφείο του Καλαμίου. Μαζικές εκτελέσεις όμως δεν είχαμε, με εξαίρεση αυτή τεσσάρων αγωνιστών του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1949.Σε αυτό το Φρούριο είχε ειπωθεί πως έγινε η τελευταία εκτέλεση θανατικής ποινής στην Ελλάδα, αν και είναι γεγονός που αμφισβητείται από πολλούς θεωρώντας πως η τελευταία εκτέλεση, του Βασίλη Λυμπέρη, ο οποίος είχε κάψει ζωντανούς την εν διαστάσει σύζυγο του, την πεθερά και τα δυο του παιδιά, έγινε στο Ηράκλειο, στην περιοχή Δυο Αοράκια, τον Αύγουστο του 1972.

Η Φυλακή του Ιτζεδίν λειτούργησε μέχρι το 1974 και μετά την μεταπολίτευση εγκαταλείφθηκε οπότε έμεινε χωρίς συντήρηση.

Μετά πέρασε στη δικαιοδοσία του πολεμικού Ναυτικού κι έγιναν κάποιες προσπάθειες για την αξιοποίηση του κτιρίου φιλοξενώντας συναυλίες και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Στη συνέχεια βρέθηκε στα χέρια της Εταιρείας Ακινήτων του Δημοσίου και σήμερα, δυστυχώς, καταρρέει, χωρίς φροντίδα και έργα που θα κρατήσουν το Φρούριο στη ζωή.

Οι «Εγκληματικαί Φυλακαί Καλαμίου» δεν πέρασαν μόνο στην ιστορία για τους εκατοντάδες κρατουμένους τους και τις εκτελέσεις αλλά πέρασαν και στην τέχνη.

Οι ταινίες «Μέρες του ’36», του σκηνοθέτη Θεόδωρου Αγγελόπουλου, του 1972, με αναφορές στη Δικτατορία του Μεταξά και «Τα πέτρινα χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη, του 1985, με αναφορές στην περίοδο 1954-1974, είχαν συμπεριλάβει γυρίσματα και στις φυλακές του Ιτζεδίν.