Μια διαφορετική γνωριμία με τον Κρητικό αμπελώνα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

 

 

Εμπειρία που χορταίνει την επιθυμία για γνωριμία με το παρελθόν του τόπου μας αλλά και τον ουρανίσκο μας είναι αυτή που φιλοξένησε πρόσφατα το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Στο πλαίσιο της συνεργασίας που ξεκίνησε με το Δίκτυο Οινοποιών Κρήτης, αλλά και με αφορμή τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2023, διοργάνωσε μια διαφορετική εκδήλωση για τον κρητικό οίνο.

Η εκδήλωση με τίτλο «Αμπελουργός» 5000 χρόνια κρητικού οίνου, έδωσε την ευκαιρία στον επισκέπτη να γνωρίσει την παραγωγή του κρασιού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Στις αίθουσες του Μουσείου οι αρχαιολόγοι παρουσίασαν τη θεματική διαδρομή με τους δρόμους του κρασιού, με 23 στάσεις σε εκθέματα που αφορούν την καλλιέργεια της αμπέλου στο νησί, την οινοποίηση, την αποθήκευση και τη διακίνηση του οίνου, αλλά και τους συμβολισμούς της αμπέλου και του οίνου, από την προϊστορική εποχή έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Παράλληλα, στην αυλή του Μουσείου, παρουσιάστηκε ο σύγχρονος αμπελώνας και η παραγωγή κρασιού της Κρήτης δίνοντας στους επισκέπτες τη δυνατότητα να γευτούν εξαιρετικά κρασιά από οινοποιεία μέλη του Wines of Crete, συνδέοντας έτσι το χθες με το σήμερα, την ιστορία του αμπελουργικού κλάδου με τη σύγχρονη αμπελοοινική Κρήτη.

Πέντε ξεχωριστά εκθέματα

Από τα πολλά και ωραία εκθέματα που γνωρίσαμε θα σταθούμε σε πέντε ενώ θα ακολουθήσουν κι άλλες σχετικές δημοσιεύσεις καθώς όσα είδαμε παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Πήλινος Ληνός από την Ανατολική Κρήτη

Η παραγωγή και το εμπόριο του ηδύποτου κρητικού οίνου, της φημισμένης Malvasia di Candia, και των σύγχρονων κρητικών κρασιών δεν έγινε ξαφνικά αλλά αποτέλεσε το απόσταγμα γνώσης αρκετών γενεών οινοποιών. Ανάμεσα σ’ αυτούς, οι οινοποιοί της Εποχής του Χαλκού, ως πρωτεργάτες στη διαμόρφωση του κρητικού οινικού τοπίου, άφησαν ανεξίτηλα ίχνη που για μας σήμερα αποτελούν πολύτιμες υλικές μαρτυρίες για έρευνα.

Για την περίοδο των Νέων Ανακτόρων, ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη σημασία του οίνου μας προσφέρουν μόνιμες ή ημιμόνιμες κατασκευές και σκεύη που θεωρούμε ότι σχετίζονται με δραστηριότητες οινοποίησης, οι περίφημοι «ληνοί».

Οι πιο χαρακτηριστικοί από αυτούς αποτελούνται από πήλινο κάδο με προχοή στο κατώτερο τμήμα του για τη σύνθλιψη των σταφυλιών και από μια λεκάνη συλλογής του γλεύκους (μούστου), σε διάφορες παραλλαγές ως προς τη διάταξή τους στον χώρο.

Με εξαίρεση την περίπτωση στο Φουρνί Αρχανών, όπου βρέθηκε ληνός στο εσωτερικό της νεκρόπολης αλλά σε κτήριο κοσμικού χαρακτήρα, οι υπόλοιποι βρέθηκαν σε αστικές ή αγροτικές εγκαταστάσεις.

Για τον τρόπο λειτουργίας των συγκεκριμένων πήλινων ληνών, όπως αυτού που εκτίθεται στο Μουσείο Ηρακλείου, με προέλευση από την ανατολική Κρήτη, (περιοχή της Σητείας) ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η απεικόνιση ληνοβάτη (πατητή) σε παλαιοανακτορική σφραγίδα από τον Χρυσόλακκο Μαλίων.

Δεν πρέπει ωστόσο να αποκλειστεί και η χρήση υπαίθριων πατητηριών, που σώζονται ακόμη και σήμερα γύρω από τα κρητικά χωριά και συνιστούν μια ιδιαίτερη κατηγορία με μεγάλη διάρκεια στον χρόνο και σημαντική παρουσία στα μεσογειακά πολιτισμικά τοπία του οίνου. Αξίζει ν' αναφέρουμε πως ο ληνός που βλέπουμε στο Μουσείο του Ηρακλείου είναι ο μοναδικός άρτιος, σε φυσικό μέγεθος, που υπάρχει ανάμεσα στα εκθέματα του. Το μέγεθος του δεν αποκλείει η σύνθλιψη των σταφυλιών να γινόταν με τα χέρια ή ακόμα και από κάποιο παιδί.

Ο κυπελλοφόρος από τη Σύμη

Ο κυπελλοφόρος από τη Σύμη αποτελεί μέρος ενός συνόλου χάλκινων αναθημάτων που μας αποκαλύπτουν, λόγω των ειδικών χαρακτηριστικών τους, την ταυτότητα των αναθετών τους.

Τα άλλα ειδώλια εικονίζουν ασπιδοφόρο, κρανοφόρους και μουσικούς με όργανα, εικονογραφώντας το περιεχόμενο της εκπαίδευσης των νέων της Κρήτης όπως την περιγράφει ο Στράβωνας. Οι αναθέτες των ειδωλίων ήταν οι έφηβοι των αριστοκρατικών γενών οι οποίοι, αφού ολοκλήρωναν την εκπαίδευσή τους στις αγέλες, γιόρταζαν στο ιερό της Σύμης το πέρασμά τους από την εφηβεία στην ενηλικίωση.

Ένα από τα βασικά προνόμια των πολιτών ήταν η συμμετοχή τους στα κοινά γεύματα που λάμβαναν χώρα στα ανδρεία της πόλης, δημόσια κτήρια που διέμεναν και σιτίζονταν οι άρχοντες των πόλεων. Το κύπελλο του κρασιού ήταν ανάμεσα στα δώρα που χάριζε στον νέο πολίτη ο ενήλικος που αναλάμβανε το τελικό στάδιο της διαπαιδαγώγησής του, η οποία περιλάμβανε δίμηνη παραμονή στο βουνό και ενασχόληση με το κυνήγι.

Κατά την επιστροφή του στην πόλη ήταν το τιμώμενο πρόσωπο σε γιορτή που διοργάνωναν οι συνομήλικοί του, κατά την οποία του δίδονταν ως δώρα η πανοπλία, ένα επίσημο ένδυμα, ένα βόδι και το απαραίτητο για τα κοινά γεύματα κύπελλο του κρασιού.

Το κύπελλο του Κομμού (650-600 π.Χ.)

Το κύπελλο του Κομμού βρέθηκε σε έναν ναό που ιδρύθηκε τον 8ο αι π.Χ. στα ερείπια του σπουδαίου μινωικού λιμανιού. Ήταν σπασμένο κοντά σε εστία με κόκαλα ζώων και στάχτες, τυπική εικόνα θυσίας.

Παραδίπλα βρέθηκαν και τα κομμάτια μιας χάλκινης ασπίδας, ίσως αφιερώματα κάποιου πολεμιστή.Το μελαμβαφές κύπελλο δεν είναι απλώς μία κούπα κρασιού, είναι σύμβολο ενός νέου τρόπου ζωής.

Το σχήμα του συγκεκριμένου κυπέλλου ήταν το πιο συνηθισμένο και αγαπητό σχήμα για την κατανάλωση κρασιού στις συνεστιάσεις που οργάνωναν οι αρχαϊκές κρητικές πόλεις (τέλη 7ου-5ος αι. π.Χ.). Στην Κρήτη η πόση κρασιού, συχνά από την ίδια κούπα, αλλά και η προσφορά κρασιού στους θεούς είχε κεντρικό ρόλο σε ιερές τελετουργίες και γιορτές.

Η κούπα του Κομμού συμπυκνώνει τρεις πηγές δύναμης για τους Κρήτες του 7ου π.Χ.: τη λατρεία, τον πόλεμο, και το τελετουργικό συμπόσιο. Μέσα από αυτά οι κρητικές κοινότητες μετασχηματίσθηκαν σε ισχυρά κράτη με ελεύθερους πολίτες ίσους απέναντι στον νόμο, που είχαν υποχρέωση και δικαίωμα να συμπίνουν και να συντρώνε με τους όμοιούς τους.

Η συμβολική δύναμη αυτού του φαινομενικά ταπεινού αγγείου ενισχύεται από την παράστασή του που ανακαλεί ηρωικά επεισόδια της Ιλιάδας.Ο τεχνίτης χάραξε στη μελανή επιφάνεια την πιο πολυπρόσωπη παράσταση που γνωρίζουμε ως σήμερα από τα περίπου 5000 χρόνια αρχαίας κεραμικής παραγωγής στην Κρήτη.

Σταφύλια για τους νεκρούς-Η σαρκοφάγος του ΠΟΛΥΒΟΥ (2ος αι. μ.Χ.)

Το Μουσείο Ηρακλείου απέκτησε την σαρκοφάγο του ΠΟΛΥΒΟΥ στις αρχές του 20ου αι.Παλιότερα λειτουργούσε ως γούρνα Οθωμανικής κρήνης έξω από την πύλη του Αγίου Γεωργίου.

Οι παραστάσεις που κοσμούν τις πλευρές της παραπέμπουν στα Ελευσίνια μυστήρια, τη λαμπρότερη γιορτή προς τιμή της θεάς Δήμητρας, που επικεντρωνόταν στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου.

Σε πρώτο πλάνο απεικονίζεται η cilliba, το τυπικό ρωμαϊκό τραπέζι των συμποσίων. Είναι στρωμένο με καρπούς ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ένα ζουμερό τσαμπί σταφύλι. Κάτω από το τραπέζι στέκει κλεισμένο ερμητικά το ιερό σκεύος των Ελευσίνιων Μυστηρίων, η Cista Μystica, με τα «ιερά πράγματα» της θεάς που ήταν κρυφά για τους πολλούς.

Το παραπέτασμα που πλαισιώνει τη σκηνή, ο σκελετός που κοιτάζει ευθεία μπροστά, ο αυλητής, ένα παιδί, ένα ηλιακό ρολόι που μετρά τον χρόνο, συνθέτουν μια ονειρική, υπερβατική σκηνή, μεταξύ ζωής και θανάτου. Ο καρπός της αμπέλου στο στρωμένο τραπέζι, σαρκώδης και αιμάτινος, δημιουργεί αντίβαρο ως αιώνιο σύμβολο της αφθονίας και της ζωής.

Περίπου δύο αιώνες μετά τον ενταφιασμό του ΠΟΛΥΒΟΥ στην πολυτελή σαρκοφάγο του, ο Χριστιανισμός επικράτησε ως επίσημη θρησκεία και τα Ελευσίνια Μυστήρια απαγορεύτηκαν. Στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. καταστράφηκε ο ναός της Δήμητρας στην Ελευσίνα και θανατώθηκε το τελευταίο ιερατείο.

Όμως η άμπελος και το κόκκινο γλυκό κρασί διατήρησαν την ισχύ τους στα μυστηριακά δείπνα των πρώτων Χριστιανών ως «φάρμακο αθανασίας και πρόγευση εσχάτων».

Ανάγλυφο με γυναικεία μορφή καθήμενη σε βράχο, Κνωσός (1ος-2ος αι. μ.Χ.)

Μια γυναίκα, ίσως θεά, καθισμένη σε βράχο, σε στάση που δείχνει θλίψη ή παραίτηση. Έχει ταυτισθεί με τη Δήμητρα που αναπαύεται αποκαμωμένη στην Αγέλαστο Πέτρα, ψάχνοντας μάταια την Περσεφόνη. Ή ίσως είναι η ίδια η Περσεφόνη ή η αγαπημένη Ρωμαϊκή θεά Τύχη. Ο Ρωμαϊκός συγκρητισμός, η συγχώνευση θρησκειών στην παγκόσμια αυτοκρατορία της Ρώμης, θολώνει τα όρια και η ταύτιση δεν είναι πάντα εύκολη.

Στο αριστερό χέρι κρατά κέρας Αμάλθειας, την cornucopia των Ρωμαίων, το κατεξοχήν σύμβολο της αφθονίας και της καλής τύχης. Έμμεσα, για τους Κρήτες, παραπέμπει στον μύθο της γέννησης του Κρηταγενή Δία και την αίγα Αμάλθεια, την τροφό του. Από τους ξέχειλους καρπούς, αυτοί που ξεχωρίζουν αμέσως είναι το τσαμπί σταφύλια και τα στάχυα. Αυτά μαζί με την ελιά συνθέτουν τη Μεσογειακή Τριάδα, τη βάση του διατροφικού πολιτισμού του Αιγαιακού κόσμου και των Μεσογειακών ακτών.

Σύμφωνα με μαρτυρία του Μίνωα Καλοκαιρινού, το ανάγλυφο βρέθηκε το 1878 όταν ανέσκαψε στην Κεφάλα της Κνωσού. Όμως δεν το πήρε στην οικία του όπως τα περισσότερα ευρήματα, των οποίων τα ίχνη χάθηκαν στη σφαγή του 1898. Το κράτησε ο Οθωμανός ιδιοκτήτης της γης ως νόμιμη αμοιβή, όπως ίσχυε τότε στην Οθωμανική νομοθεσία. Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου αγόρασε το ανάγλυφο για το Μουσείο, όπου καταγράφτηκε με τον αριθμό 15. Σε αυτόν τον αριθμό και στην αναφορά του Καλοκαιρινού στο σταφύλι και τα στάχυα, βασίστηκε πριν λίγες δεκαετίες η ταύτιση του ανάγλυφου.

Συντελεστές της εκδήλωσης

Γενική επιμέλεια

Στέλλα Χρυσουλάκη, Γενική Διευθύντρια ΑΜΗ

Έλλη Γκίκα, Επιχειρησιακή Διευθύντρια Wines of Crete

Συντονισμός διοργάνωσης

Ειρήνη Νικολακοπούλου, Κατερίνα Αθανασάκη, αρχαιολόγοι ΑΜΗ

Υποστήριξη εκδήλωσης

Νίκος Μηλιαράκης, Αποστόλης Αλεξάκης, Ζαχαρίας Διαμαντάκης, Μαρία Τιτάκη, Νίκος Δουλουφάκης (Μέλη Διοικητικού Συμβουλίου Wines of Crete).Γιώργος Μαστρακούλης, Wines of Crete,Δημήτρης Αποστολάκης, αρχιφύλακας, και οι αρχαιοφύλακες του ΑΜΗ.

Κείμενα θεματικής περιήγησης

Κατερίνα Αθανασάκη, Ειρήνη Γαλλή, Μαρία Κυρίμη, Δημήτρης Μυλωνάς, Ειρήνη Νικολακοπούλου, Κλεάνθης Σιδηρόπουλος, Παρασκευή Σταματάκη, Δημήτρης Σφακιανάκης, Γεωργία Φλούδα (αρχαιολόγοι ΑΜΗ).

Επικοινωνία

Ηρώ Σταυρακάκη (Wines of Crete), Ειρήνη Νικολακοπούλου, Κατερίνα Αθανασάκη (ΑΜΗ).

Δημιουργικό εκδήλωσης (banners, αφίσες, έντυπο)

 GURU adv.

Φωτογραφίες των banners

PhotoSapiens Φωτογραφική Ομάδα

Γραφιστικός σχεδιασμός πινακίδων θεματικής περιήγησης

Νίκος Κριτσωτάκης (ΑΜΗ)