Η Αρμένικη Εκκλησία του Αγ. Ιωάννου στο Ηράκλειο-Παλιότερα τιμούσε τον Αγ. Γεώργιο το Δωρυανό

 

Μέσα στα πυκνοκατοικημένα στενά στο Καμαράκι στο Ηράκλειο σώζεται η Αρμένικη Εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, μια από τις αρχαιότερες εκκλησίες των Αρμενίων στην Ευρώπη.

Το αρχικό κτίσμα, του 12^ου αιώνα, ήταν ναός του Αγίου Γεωργίου του Δωρυανού ή Δορυαναού και αγοράστηκε από τον Αρμένιο μεγαλέμπορο Άμπρο προκειμένου να στεγάσει την εκκλησία των Αρμενίων που διέμεναν στην πόλη κι εκείνων που έφερε μαζί του ο Πασάς.

Η ύπαρξη του ναού με τα προσκτίσματά του ωστόσο μαρτυρείται σε βενετικό επίσημο έγγραφο του 1320, που υποδεικνύει χρονολόγηση του ναού νωρίτερα από την κατάληψη του Χάνδακα.

Το έγγραφο αυτό, το οποίο δημοσιεύτηκε από τον Στέργιο Σπανάκη, αποτελεί μία από τις συμφωνίες μεταξύ της πολιτικής εξουσίας των Βενετών στην Κρήτη και της Λατινικής Εκκλησίας που εντάσσεται στο Catasticum ecclesiarum et monasteriorum comunis.

Το συγκεκριμένο έγγραφο, που μεταφράστηκε από τον Νικόλαο Πλάτωνα, αναφέρει ναούς στην τότε πόλη και περιαστικά και σημειώνει, μεταξύ άλλων: «Η εκκλησία η λεγομένη Άγιος Γεώργιος Δορυανός, την οποίαν κατέχει ο κύριος Ιωάννης Λαμπάρδος, κρής κανονικός· έχει περίμετρον ή ρηθείσα εκκλησία μετά των οίκων, τού κοιμητηρίου και του κήπου βήματα 168».

Ο Σπανάκης έγραψε ότι ο Άγιος Γεώργιος Δορυανός του εγγράφου, που αποτυπώθηκε και στον χάρτη του Hans Rudolf Werdmüller ως S. Giorgi Doriano, είναι η σημερινή αρμενική εκκλησία του Αγίου Ιωάννου, συμπληρώνοντας ότι στην περιοχή της είχαν εγκατασταθεί Αρμένιοι το 1363 και έτσι είχε το προσωνύμιο των «Αρμενίων». 

Πάντως οι Αρμένιοι που έφερε ο Πασάς στο Χάνδακα ήταν κατασκευαστές υπονόμων και μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς εργάστηκαν ως οικοδόμοι για να μετατραπούν υφιστάμενα κτίρια σε τζαμιά, χαμάμ και τεκέδες.

Αφότου ο ναός με εξαγορά από τον Άμπρο πέρασε στα χέρια των Αρμενίων, που είναι επίσης Ορθόδοξοι, άλλαξε τιμώμενο Άγιο και αφιερώθηκε στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Το κτίσμα του ναού είναι τρίκλιτο αλλά από το αρχικό, που υπήρχε στο σημείο, σώζεται μόνο η νότια είσοδος. Το 1881 κτίστηκε κωδωνοστάσιο αρμένικου τύπου, δυτικά του ξύλινου, με το τελευταίο ωστόσο να διατηρείται ακόμα εξωτερικά.

Παλιές τοιχογραφίες δεν υπάρχουν στο εσωτερικό του ναού. Τα κλίτη χωρίζονται με μικρές κιονοστοιχίες με δύο οξυκόρυφες καμάρες στηριζόμενες σε ευμεγέθεις κίονες.

Η διακόσμηση περιορίζεται στο ξύλινο τέμπλο των πλάγιων ιερών και σε αρκετές εικόνες, η σημαντικότερη και παλαιότερη εκ των οποίων της Παναγίας καθώς και μια του Μυστικού Δείπνου, φιλοτεχνημένες κάπου μέσα στον 18^ο αιώνα.

Στη δυτική πλευρά βρίσκεται η κύρια είσοδος με λίθινο θύρωμα με βεργίο και οξυκόρυφο υπέρθυρο. Μικρότερη είσοδος βρίσκεται στον νότιο τοίχο και αντίστοιχη θα πρέπει να βρισκόταν και στον βόρειο που σήμερα δεν υφίσταται.

Στον περίβολο του ναού βλέπουμε περίπου τριάντα πέτρινες επιτύμβιες στήλες με χρονολογίες από το 1669 έως το 1854. Φέρουν λαξευτή διακόσμηση και επιγραφές στην αρμένικη, την τουρκική και ελληνική γλώσσα. Μνημονεύουν ονόματα κληρικών, ιεροψαλτών και άλλων προσώπων από οικογένειες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το ναό και ετάφησαν εκεί κατά την Τουρκοκρατία. Το κανονικό νεκροταφείο των Αρμενίων να πούμε πως βρίσκεται στην περιοχή των Καμινίων κάτω από το γήπεδο του ΟΦΗ.

Βορειοδυτικά του ναού υπάρχει ένα λιτό μνημείο αφιερωμένο στα θύματα της γενοκτονίας των Αρμενίων το 1915 όπου τελούνται, από το 1978, στις 24 Απριλίου κάθε χρόνο μνημόσυνα στη μνήμη τους.

Ο ναός κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο με Βασιλικό Διάταγμα στις 21-2-1947.

Το 2019 με λαμπρές εκδηλώσεις και παρουσία του Καθολικού Πατριάρχη Απάντων των Αρμενίων Γκαρεγκίν Β', η παροικία των Αρμενίων στο Ηράκλειο γιόρτασε την συμπλήρωση 350 χρόνων από την ίδρυση της Αρμένικης εκκλησίας στο Καμαράκι.

Σύντομα (αρχές Νοεμβρίου 2023) όπως μας είπε ο Αρμένικης καταγωγής αγιογράφος Gevorg Poladyan, τον οποίο συναντήσαμε στο ναό, ο Άγιος Ιωάννης και η αρμένικη παροικία στο Ηράκλειο αναμένεται να αποκτήσουν και το δικό τους Αρχιεπίσκοπο, τον Γεσνίκ, ο οποίος θα εγκατασταθεί στο Ηράκλειο και θα λειτουργεί τη μοναδική εκκλησία των Αρμενίων στο νησί μας.

(Αντλήθηκαν πληροφορίες από φυλλάδιο της Εκκλησιαστικής Επιτροπής των Αρμενίων "Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος", σε επιμέλεια Τακουϊ Βακιρτζιάν)