Χελιδωνίσματα: Τα κάλαντα υποδοχής της άνοιξης

 

Ο Μάρτης έχει τα δικά του κάλαντα που λέγονται χελιδωνίσματα. Τα χελιδωνίσματα έχουν ρίζες από την αρχαιότητα. Ήταν κάτι σαν τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς μόνο που με αυτά υποδέχονταν την άνοιξη αν και βέβαια μέχρι το 46 π.Χ πρώτος μήνας του χρόνου ήταν ο Μάρτης, οπότε είχαν κι ένα διπλό νόημα.

Δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες για την εξέλιξη του εθίμου στην Κρήτη πέραν του ότι άρχισε να χάνεται σταδιακά στις αρχές του 19^ου αιώνα. Προφανώς υπήρχε και στο νησί μας κατά την αρχαιότητα, όπως σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, και συνεχίστηκε και μετέπειτα.

Όπως αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης στο βιβλίο του "Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη-Έθιμα στον κύκλο του χρόνου", σε λίγες περιοχές της Κρήτης το έθιμο διατηρήθηκε μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα, κυρίως σε μικρά χωριά και μετόχια του Μεραμπέλου στο Λασίθι.

Ο ίδιος κάνει λόγο για έξι γνωστές παραλλαγές των μαρτοκαλάντων. Τα πρώτα είχαν δημοσιευθεί το 1937 στο περιοδικό "Κρητικές Σελίδες" από τη Μαρία Λιουδάκη. Ακολούθησε μια δεύτερη παραλλαγή το 1939, δημοσιευμένη στο περιοδικό "Δρήρος". Η τρίτη παραλλαγή δημοσιεύθηκε το 1975 από το Μ. Πιτυκάκη. Ακολούθησαν παραλλαγές των μαρτοκαλάντων που δημοσίευσαν ο Θεοχάρης Δετοράκης, το 1976, και ο Αντώνης Στιβακτάκης, το 2000.

Μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή τους κατέγραψε ο Νίκος Ψιλάκης στη Μονή Κρεμαστών, στη Νεάπολη, το 1985, όταν συνάντησε μια παρέα ηλικιωμένων κι ανάμεσα τους τον ηγούμενο του μοναστηριού Γαβριήλ Κορωνάκη. Μάλιστα για πρώτη φορά στην παρουσίαση της εμπλουτισμένης επανέκδοσης του βιβλίου του για τις Λαϊκές Τελετουργίες πέρα από τους στίχους ο συγγραφέας βρήκε και τη μελωδία των μαρτιάτικων καλάντων και μετά από σχεδόν 100 χρόνια ακούστηκαν ξανά ολοκληρωμένα με τη φωνή του γνωστού καλλιτέχνη Αντώνη Μαρτσάκη.

Παραθέτουμε κάποιους από τους στίχους τους:

«Σήμερα είναι αρχιμενιά κι είναι και πρώτη μέρα

κι ήρθε κι ο Μάρτης κι ηύρε μας με δορσερόν αέρα.

Έβγα Φλεβάρη να μπει ο Μάρτης

να δεις την καλοπλουμιστή πως τα καλοπλουμίζει

Σκέπασ’ τα πόδια σου, κερά να μην τα δει ο Μάρτης

να χεις εσύ το κρίμα κι εγώ την αμαρτία ν-τως

Έβγα Φλεβάρη να μπει ο Μάρτης

να ρθει το χελιδόνι απού τη θάλασσα.

Τα δέντρα ανθούσι μοσκοβολούσι.

Η γη βλαστάνει καρπούς μας βγάνει

και ρόδα κι άνθη η ψ’η ευφράνθη

ήρθεν ο Μάρτης πάει ο Φλεβάρης…»

Τα μαρτιάτικα κάλαντα ήταν ένα κομμάτι της τελετουργικής διαδικασίας στο ξεκίνημα της άνοιξης για αποκατάσταση της διασαλευμένης τάξης μετά το τέλος του χειμώνα. 

Ήταν στην πραγματικότητα ένας ύμνος στην άνοιξη και στη φύση που ξυπνάει.

Αξίζει επίσης να επισημάνουμε πως τα κάλαντα του Μάρτη τα έλεγαν τα παιδιά κρατώντας έναν ιδιότυπο σταυρό. Σύμφωνα με τις περιγραφές, στο Νικηθιανό Μεραμπέλου, και προφανώς σε άλλες περιοχές, οι καλαντιστάδες κρατούσαν ένα καλάμι κι έβαζαν ένα άλλο μικρότερο κάθετα πάνω του ώστε να σχηματιστεί σταυρός. Σε αυτό το σταυρό κρεμούσαν κλαδιά δέντρων, λουλούδια αλλά και γεννήματα της γης. Το καλάμι αυτό το έλεγαν "Μάρτη" αλλά και καλαντίστρα.