Νοσταλγικό ταξίδι στο χρόνο και την Καστρινή Αποκριά η ομιλία του Νίκου Ψιλάκη στη Βικελαία

 

Στο Ηράκλειο άλλων εποχών από το οποίο δεν έλειπε η ξέφρενη διασκέδαση την περίοδο των Αποκριών χωρίς όμως να υπάρχει ο σημερινός κακόγουστος μιμητισμός ξένων προτύπων ταξίδεψε όσους βρέθηκαν το απόγευμα της Τετάρτης στην αίθουσα «Θεοτοκόπουλος» της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης.

Στο πλαίσιο της σειράς ομιλιών  με θέμα «Μικρές ιστορίες της πόλης», που διοργανώνουν η Αντιδημαρχία Πολιτισμού και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, μίλησε για τις περιπέτειες της καστρινής Αποκριάς, που όπως φάνηκε δεν ήταν και λίγες…

Ξεκινώντας την ομιλία του ο κ. Ψιλάκης αναφέρθηκε στα σύγχρονα καρναβάλια τα οποία χαρακτήρισε ως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτισμικής αλλοτρίωσης.

Ο σημερινός εορτασμός της Αποκριάς, είπε, έχει εκδυθεί από κάθε συμβολικό στοιχείο κι αποτελεί ένα συνονθύλευμα κάκιστης μίμησης ξένων προτύπων από τα  οποία απουσιάζει ο αυτοσχεδιασμός και η επινόηση.

Σε ότι αφορά τώρα το πώς γιόρταζαν τις Απόκριες στο Μεγάλο Κάστρο.

Με αφετηρία την περίοδο της Ενετοκρατίας θα δούμε την πόλη του Ηρακλείου κατά τις Απόκριες να αντιγράφει ότι γινόταν στη Βενετία εκείνη την εποχή.

Η Οθωμανική κατάκτηση έβαλε τέλος στην αποκριάτικη  διασκέδαση καθώς και η πόλη μετασχηματίστηκε σε οθωμανική. Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα οι Απόκριες στο Ηράκλειο για τους χριστιανούς είχαν μόνο θρησκευτικό χαρακτήρα, με οικογενειακά δείπνα, χωρίς καρναβάλια και εξόδους σε δημόσιο χώρο.

Αυτό άλλαξε το 1881 οπότε είχαμε τον πρώτο μαρτυρικό, όπως τον χαρακτήρισε ο Νίκος Ψιλάκης, αποκριάτικο εορτασμό.

Οργανώθηκε από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα χριστιανών μπαίνοντας μπροστά οι λεγόμενοι καλντεριμιτζήδες, ομάδες πολιτών έτοιμες να αντιπαρατεθούν με την πρώτη ευκαιρία με αντίστοιχες μουσουλμανικές. Τότε στο Ηράκλειο περίπου το 1/3 του πληθυσμού ήταν χριστιανοί και οι υπόλοιποι όλοι μουσουλμάνοι, οπότε το να μπουν μπροστά χριστιανοί και να γιορτάσουν στους δρόμους έτσι όπως γιόρτασαν θεωρήθηκε ανδραγάθημα.

Το καρναβάλι του 1881 έγινε με τη συμμετοχή μικροαστών αλλά όχι της αστικής τάξης. Πήρε και τις ευλογίες της Εκκλησίας αφού η πομπή των συμμετεχόντων κατευθύνθηκε, αρχικά, στη Μητρόπολη και πήρε την ευχή του τότε Μητροπολίτη Τιμόθεου Καστρινογιαννάκη.

Πως όμως είχαν ντυθεί οι τότε καρναβαλιστές; Κάποιος εμφανίστηκε φορώντας αλυσίδες στο σώμα του για να δείξει τη σκλαβιά της Κρήτης λόγω Οθωμανών. Ένας άλλος φορούσε φουστανέλα, το κατεξοχήν εκείνη την εποχή ελληνικό στοιχείο. Άλλοι είχαν ντυθεί με προβιές, άλλοι χανούμισσες.

Όσοι μετείχαν σε αυτό το καρναβάλι κατέβηκαν στην Πλατιά Στράτα κι έχει επιδόθηκαν σε ξέφρενο πανηγύρι με φωνές, μουσικές, χορούς, χειροκροτήματα.

Οι Οθωμανοί παλληκαράδες βλέποντας όλο αυτό που γινόταν πήγαν και κατήγγειλαν τους οργανωτές του καρναβαλιού πως ετοίμαζαν ταραχές. Η καταγγελία έφθασε στον Πασά κι έτσι η χωροφυλακή τους συνέλαβε. Οι Οθωμανοί νταήδες ήθελαν πολύ τότε να απαντήσουν με επεισόδια  αλλά ευτυχώς δεν τόλμησαν αφού οι συμμετέχοντες στο καρναβάλι κατάφεραν να δικαιολογηθούν στον Πασά εξηγώντας τους πως όλο αυτό ήταν απλά έθιμο και δεν έκρυβε τίποτα πίσω του.

Έκτοτε τις Απόκριες οι Ηρακλειώτες ξεθάρεψαν και γιόρταζαν και σε δημόσιο χώρο.

Στα χρόνια της Αυτονομίας, που ακολούθησαν, οι Απόκριες ήταν μια καλή ευκαιρία και ξέσπασμα διασκέδασης με χορούς και μεταμφιέσεις όπου όμως κυρίαρχο στοιχείο ήταν η αντιπαράθεση ανάμεσα στα δυο κυρίαρχα κόμματα. Τη νύφη πλήρωναν τότε τα γαϊδουράκια στα οποία φορούσαν ταμπέλες σκωπτικές του αντίπαλου κόμματος και τα περιέφεραν.

Το πρώτο καστρινό καρναβάλι στην ημιαυτόνομη Κρήτη έγινε το 1904 και συνοδεύτηκε από βραβεία σε παραστάσεις και άρματα που συμμετείχαν.

Στην ιστορία ωστόσο έμεινε το καρναβάλι του 1908 και μάλιστα αποτυπώθηκε από τον συμμετέχοντα σε αυτό Νίκο Καζαντζάκη  στο έργο του «Καπετάν Μιχάλης».

Σε αυτό κυριάρχησαν τα εθνικά θέματα ως σάτιρα εμφανίζοντας και πάλι αλυσοδεμένη την Κρήτη ενώ το νέο στοιχείο που το χαρακτήριζε ήταν η σατιρική κριτική σε εξαγγελίες πολιτικές, όπως για παράδειγμα η κατασκευή σιδηροδρόμου στη Μεσαρά.

Είχε μάλιστα πάει κάποιος κι είχε μαζέψει κάμποσα γαϊδούρια (για τον αριθμό τους υπάρχει διάσταση απόψεων) από τα περίχωρα, έξω από τα τείχη, τα είχε βάλει στη σειρά φορώντας τους ταμπέλες και τα εμφάνισε στο καρναβάλι ως το σιδηρόδρομο της Μεσαράς.

Από το 1909 κι έπειτα οι Καστρινοί καταργούν τους κανόνες και ξεδίνουν πραγματικά στις Απόκριες. Η εποχή έκτοτε χαρακτηρίζεται από ένα τεράστιο πανηγύρι μάσκας. Πριν ανοίξει το τριώδιο τα καταστήματα, από τα παντοπωλεία, μέχρι τα καταστήματα που πουλούσαν τσιγάρα, προμηθεύονταν κάθε λογής μάσκες, αυτοσχέδιες και μη.

Οι μάσκες με φαλλικές αναφορές δεν εμφανίζονταν σε κοσμικές συγκεντρώσεις όπου κρατούσαν τους τύπους, αλλά τις φορούσαν στα υπόλοιπα αποκριάτικα γλέντια που έστηναν.

Οι μάσκες τότε δεν ήταν τυποποιημένες, όπως σήμερα, και δυστυχώς, όπως είπε ο Νίκος Ψιλάκης, ελάχιστες διασώθηκαν και τις περισσότερες πληροφορίες για τα υλικά και τις μορφές που αποτύπωναν τις έχουμε μόνο από περιγραφές.

Ήταν τόσο μεγάλη η σημασία της μάσκας στους εορτασμούς, στις αρχές του 20^ου αιώνα, που λειτουργούσε στο Ηράκλειο βιοτεχνία κατασκευής μασκών ενώ στην Αθήνα υπήρχε και ολόκληρο εργοστάσιο.

Στους αποκριάτικους χορούς επί Κρητικής Πολιτείας συμμετείχαν και οι αξιωματικοί των ξένων δυνάμεων που βρίσκονταν στην Κρήτη και μάλιστα οι Άγγλοι είχαν φέρει από την πατρίδα τους βικτωριανές μάσκες.

Τα καρναβάλια συνεχίστηκαν όλη αυτή την περίοδο με σατιρικό πολιτικό περιεχόμενο.

Μετά το 1913 τα καρναβάλια ατόνησαν όχι όμως και τα μασκαρέματα και οι αποκριάτικες γιορτές.

Στον αποκριάτικο χορό μπήκαν μετά το 1922 και οι Μικρασιάτες που ήλθαν στην Κρήτη μεταφέροντας κι εκείνοι τα δικά τους στοιχεία από τις χαμένες πατρίδες τους.

Οι μασκαράδες κυκλοφορούσαν μέσα στην πόλη, έμπαιναν στα σπίτια, στα καταστήματα, δέχονταν κεράσματα και κατέληγαν όλοι μαζί στο κέντρο του Ηρακλείου όπου διασκέδαζαν παρέα.

Στο μεταπολεμικό Ηράκλειο είχαμε επίσης καρναβάλια καθώς η ανάγκη του κόσμου να διασκεδάσει και να ξεφαντώσει, μετά απ όσα είχαν συμβεί, ήταν μεγάλη. Για μια περίοδο 5-6 ετών η πόλη οργάνωνε μάλιστα μεγάλα καρναβάλια.

Δυστυχώς, τόνισε, καταλήγοντας την ομιλία του ο Νίκος Ψιλάκης δεν υπάρχει έθιμο που να έχει αλλοτριωθεί στις μέρες μας σε τόσο μεγάλο βαθμό, όσο οι Απόκριες.

Το τι επικρατεί σήμερα, όχι μόνο μέσα στην πόλη του Ηρακλείου αλλά και στην επαρχία, με τον εορτασμό της Απόκριας είναι γνωστό…

Να σημειώσουμε πως η συγκεκριμένη ομιλία του Νίκου Ψιλάκη βασίστηκε στη διερεύνηση αρχειακών πηγών, στην αποδελτίωση του Τύπου της εποχής, στην παλαιότερη καταγραφή μαρτυριών (1983–2005) και στη μελέτη των διασωθέντων υλικών καταλοίπων, κυρίως παλαιών μασκών, μικρό μέρος των οποίων παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης. 

Ο Νίκος Ψιλάκης διαθέτει συλλογή με πάνω από 500 μάσκες διαφόρων περιόδων και πολιτισμών και μάλιστα ευχή όλων είναι κάποια στιγμή αυτές να παρουσιαστούν σε έκθεση στο Ηράκλειο.